بِسْمِ ٱللَّٰهِ ٱلرَّحْمَٰنِ ٱلرَّحِيمِ

ص: 2

حکومت امام علی (علیه السلام) با رویکرد آسیب شناسی تاریخ نگاری عثمانی

سید علی خیر خواه علوی

ص: 3

مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات

حکومت امام علی علیه السلام با رویکرد اسیب شناسی تاریخ نگاری عثمانی

نویسنده : سید علی خیر خواه علوی

تهیه کننده : مرکز مطالعات وپاسخ گویی به شبهات (حوزه های علمیه )

ناشر : مرکز مدیریت حوزه های علمیه

شمارگان : 1000نسخه

شابک : 946-7550-600-978

تلفن : 32923251-025

تلفکس : 32940177-025

ادرس : قم - خیابان شهید صدوقی( ره )، مجتمع شهید صدوقی (ره )، فاز 3

ص: 4

فصل دوم: آشنایی با مذهب عثمانیه و تاریخ نگاری عثمانی

نظام قبیلهای حاکم شبه جزیره عربستان ... 37

جایگاه بنی هاشم و بنی امیه نزد قریش ... 38

تقابل بنی امیه و بنی هاشم ... 41

ریشه های شکل گیری عثمانیه پیش از مرگ عثمان ...42

شکل گیری عثمانیه ...44

عثمانیه در دوران حکومت على عليه السلام ...46

عثمانیه پس از شهادت على عليه السلام ...49

مذهب کلامی عثمانیه ...52

مکتب تاریخ نگاری عثمانیه ...57

تاریخ نگاران عثمانی در سه قرن نخست ...58

عبدالله بن زبیر بن عوام (م 73ق) ...58

عروة بن زبیر (م 94ق) ...60

شریح قاضی (متوفای اواخر قرن یک) ...62

قیس بن ابی حازم (م 98ق) ...63

موسی بن طلحه (م 103) ...65

شقيق بن سلمه (م 104ق) ...66

عبدالله بن زید (م 104 ق) ...67

عامر بن شراحيل (م 109 ق) ...68

محمد بن مسلم زهری (م 124ق) ...70

عبدالله بن عون بن ارطبان (م 151ق) ...73

سیف بن عمر تمیمی (م 179 ق) ...75

جمع بندی ...76

نقد کلی تاریخ نگاری عثمانی ...76

ص: 6

فصل سوم: نقد گزارشهای عثمانی درباره بیعت با امام على عليه السلام

1. اجماع یا عدم اجماع مردم در بیعت با امام ...90

2. اختیار یا اجبار مردم در بیعت با امام ...92

3. حوادث مدینه پس از بیعت با امام ...97

فصل چهارم: نقد گزارشهای عثمانی درباره حکومت داری امام علی عليه السلام

1. امام و کارگزاران ...102

2. قضاوت های امام ...106

3. دیگر گزارش ها از حکومت امام ...107

فصل پنجم: نقد گزارشهای عثمانی از جنگهای امام على عليه السلام

1. نبرد جمل (36 ق) ...112

عوامل و زمینه های نبرد جمل ...112

واکنش امام در برابر جنگ طلبی سپاه مکه ...117

رویارویی سپاه مکه با بصریان ...119

رویارویی سپاه کوفه و سپاه جمل ...121

حوادث پس از نبرد جمل ...129

2. نبرد صفین (37 ق) ...132

عوامل و زمینه های شکل گیری صفين ...132

حوادث صفين ...137

حیله معاویه در صفین ...139

حکمیت ...142

3. نبرد نهروان (37 ق) ...145

جمع بندی ...152

منابع و مآخذ ...155

ص: 7

ص: 8

هماهنگی برنامه ها و اقدامات با اهداف مربوطه، نشان از انسجام و سلامت مسیر طی شده دارد و بدیهی است یک جریان زمانی از مسیر خود فاصله می گیرد که برنامه ها، منطبق بر اهداف محقق نشود و همین مسئله، زمینه ساز آسیب پذیری در مقولاتی مانند تاریخ نگاری است.

یکی از موضوعات مورد بحث در قلمرو تاریخ نگاری، بررسی گزارش های تاریخ نگاران عثمانی مذهب در رویدادهای مربوط به حکومت علوی است. آیا این گزارش ها توانسته است دوره حکومت علوی را آنچنان که سزاوار و لازم است به تصویر کشیده و به شایستگی به آیندگان برساند یا آنکه به خاطر انحرافات و تحریفات جهت دار نتوانسته است بیانگر رسالت اصلی تاریخ نگاری باشد و به همین روی منشأ تنازعات و فتنه هایی در جامعه اسلامی نیز گردیده است.

کتاب حاضر با توجه به اهمیت موضوع و رسالت مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات، آسیب شناسی تاریخ نگاری عثمانی را مورد توجه قرار داده و به نقد و بررسی گزارش های عثمانی از زوایای مختلف حکومت علوی، پرداخته است.

بدین وسیله از نویسنده محترم جناب آقای سیدعلی خیرخواه، حجت الاسلام والمسلمین محمدرضا هدایت پناه (ناظر علمی) و حجت الاسلام والمسلمين امیر علی حسنلو (مدیر گروه تاریخ) تقدیر و تشکر می نمایم.

حسن رضایی مهر

مرکز مطالعات و پاسخ گویی به شبهات حوزه علميه قم

ص: 10

به گونه ای طراحی و ترسیم نمایند که رفتار جنگ طلبانه آنان، حمایت از خلیفه رسول خدا جلوه کند.

برخی گزارش ها و نگاشته های تاریخی عصر حکومت امام علي عليه السلام ( 40-35 ق) مربوط به پیروان همین جریان است. از آنجا که گزارش حوادث تاریخی گاه متأثر از علایق مذهبی و سیاسی گزارشگر و مورخ است، شناخت گزارش های عثمانی از دوران حکومت امام على عليه السلام و میزان تأثیر پذیری این گزارش ها از علایق سیاسی این حزب، می تواند در شناخت بهتر این دوره از تاریخ کارگشا باشد.

این پژوهش در صدد است تا با شناسایی گزارشگران عثمانی، گزارش های آنان از سده های نخست هجری و حوادث دوران امام را مورد بررسی قرار داده و به تجزیه و تحلیل این داده ها بپردازد.

با توجه به اینکه تاکنون بررسی گزارشگران عثمانی کمتر مورد توجه محققان عرصه تاریخ قرار گرفته و بسیاری از پژوهش ها تنها به دسته بندی تاریخ نگاران اهل سنت در برابر شیعه پرداخته اند،ضرورت چنین پژوهشی احساس می شد؛ به این امید که به بازشناسی روایات تاریخی مربوط به دوران حکومت على عليه السلام و کشف حقایق آن دوره کمک کند.

فصل دوم شامل سه گفتار خواهد بود و به شکل گیری عثمانیه و تطور تاریخی آن در سه قرن نخست،معرفی گزارشگران عثمانی و نقش آنان در تاریخ نگاری، و در پایان، نقد تاریخ نگاری عثمانی خواهد پرداخت.

در فصول سوم تا پنجم نیز گزارش های گزارشگران عثمانی به ترتیب در موضوعات بیعت با امام،حکومت داری آن حضرت و جنگ های ایشان، مورد نقد و بررسی قرار خواهد گرفت.

در پایان نیز نتیجه گیری از مباحث مطرح شده ارائه خواهد شد.

تاریخ، موجب شده تا در این کتاب با روایات ناسازگاری مواجه شویم که هیچ گونه نقدی از سوی نویسنده بر آنها وارد نشده است.

طبری در اخبار جنگ جمل، به روایات سیف بن عمر اعتماد کرده و نقل های ضعیف وی را بر روایات واقدی و مدائنی مقدم داشته است. وی در اخبار صفین و بیان حوادث عراق تا پایان عصر اموی نیز به نوشته ها و گزارش های ابومخنف، مدائنی، عوانه بن حکم، واقدی، ابن شبه و کلبی اعتماد کرده است. طبری از نقل اخبار برخی از مقاطع تاریخ، از جمله قتل عثمان، خودداری کرده که می توان آن را نتیجه محافظه کاری وی در نقل اخبار برهه های حساس تاریخی دانست.

ابن سعد ضمن معرفی برخی گزارشگران و تاریخ نگاران عثمانی و شیعی، گزارش های آنان را از حوادث عصر امام آورده است. قدمت کتاب وی و نیز فقدان منابع این کتاب، موجب شده تا در بسیاری از گزارش هایی که ابن سعد بدان پرداخته است و در منابع دیگر هم یافت می شود، نام الطبقات در رأس فهرست منابع قرار گیرد.

همچنین در این کتاب برخی از گزارش ها در مقایسه با منابع دیگر از تفصیل بیشتری برخوردارند. گزارش کشته شدن طلحه به دست مروان بن حکم به جرم قتل عثمان و نیز نقل سخن عمار در صفین که پرچم معاویه را پرچمی خواند که پیش از آن به همراه پیامبرصلی الله علیه و اله و سلم با آن جنگیده بود از مهم ترین گزارش های او هستند.

انساب الاشراف؛ احمد بن يحيى بن جابر بلاذری بغدادی (م 279 ق) از برجسته ترین تاریخ نگاران اسلامی در قرن سوم است. تاریخ تولد او به درستی مشخص نیست؛ اما از آنجایی که قدیمی ترین شیخ او، وكيع بن جراح، در 197 هجری در گذشته، احتمالا وی بین سال های 120 تا 180 هجری به دنیا آمده است.

بلاذری در جوانی به دربار مأمون راه یافت و پس از آن در حکومت متوكل (م 247 ق) از ندیمان وی شد و تا عصر معتز (252-255 ق) مقام خود را در دستگاه خلافت حفظ کرد. وی در عراق از مجالس درس و آثار بزرگانی چون محمد بن سعد کاتب واقدی (م 230 ق)، علی بن محمد مدائنی (م 224 ق) در فتوحات، مصعب زبیری (م 233 ق) و ابوعبيد قاسم بن سلام (م 224 ق) در امور عشر وخراج کسب معرفت کرد.

از او دو کتاب با ارزش به نام های فتوح البلدان و انساب الاشراف به جا مانده که به سبب ذهن نقاد بلاذری و سلامت بسیاری از اخبار او، مورد قبول عامه قرار گرفته است.

ص: 15

انساب الاشراف، تاریخ سده اول هجری بر مبنای انساب عرب شمالی است و می توان گفت که چنین شیوه ای، دیگر در تاریخ نگاری مسلمانان در سده سوم هجری تکرار نشد. شاید همین تلفیق میان اخبار و انساب در این اثر باعث شده که برخی مؤلفان در ذکر نام کتاب بلاذری دچار سردرگمی شوند؛ چنانکه برخی فقط به «قال البلاذری» در استناد به این کتاب بسنده کرده اند و بعضی دیگر نام اثر او را به گونه های متفاوتی همچون تاریخ، التاريخ الكبير، الأخبار و الأنساب، جمل نسب الاشراف و یا جمل انساب الاشراف و اخبار هم آورده اند.

بلاذری پس از آنکه در فصل اول کتاب به سیره رسول خدا صلی الله علیه و اله و سلم پرداخته، اخبار مربوط به دوره خلافت على علیه السلام را به عنوان بزرگ ترین بخش کتاب خود مورد توجه قرار داده و اثر خود را با بیان اخبار حجاج بن یوسف به پایان رسانده است. او حدود یک سوم حجم کتاب را به خاندان بنی هاشم، حدود یک سوم کتاب را به خاندان بنی امیه و به رغم ارتباط با دربار عباسی، بخش بسیار کمی از کتاب را به خاندان بنی عباس اختصاص داده است.

بلاذری در بعضی از فصل بندی های کتاب، تحت تأثیر اولین تک نگاری های تاریخی، همچون خبر الجمال یا امر الخريت بن راشد السامی في خلافة على علیه السلام بوده است.

اگرچه او در این کتاب از روایات راویان عثمانی، همچون زهری و شعبی، بسیار استفاده کرده، اما به نظر می رسد که در گزینش اخبار به دنبال حمایت از جریان همسو با امام بوده است؛ گزینش آن دسته از روایاتی که جریان بیعت با امام را در آرامش و همراه با اجماع گزارش کرده اند، شاهدی بر این مدعاست.

دارد. برخی او را از اصحاب امام على علیه السلام و امامان پس از آن حضرت دانسته اند؛ در حالی که برخی اصل وجود وی را منکر شده و آن را تنها نامی مستعار برای نویسنده کتاب السقیفه که پس از شهادت امام على علیه السلام نگاشته شده است، خوانده اند.

شرح حال نویسان و رجالیون اهل سنت از سلیم یادی نکرده اند و تنها کتب رجالی شیعه به احوال وی پرداخته اند. سلیم از امام على علیه السلام و سه امام پس از آن حضرت، همچنین سلمان فارسی، ابوذر، مقداد، جابر بن عبدالله انصاری، عبدالله بن جعفر بن ابی طالب و ام سلمه روایت کرده است.

برخی از محققین، سلیم را جزو اولین مؤلفان شیعه و کتاب او را اولین کتاب در حوزه عقاید شیعه دانسته و آن را اصلی از اصول مورد اعتماد شیعه خوانده اند؛ چنانکه در روایتی به نقل از امام صادق علیه السلام این کتاب ابجد شیعه معرفی شده است. این در حالی است که تنها نسخه موجود از این کتاب از طريق ابان بن ابی عیاش، از راویان ضعیف، نقل شده است. از این رو برخی از علمای متقدم شیعه، کتاب سلیم را ضعیف و غیر قابل استناد دانسته اند.

مفید در تصحيح اعتقاد الاماميه بر این باور است که فرد متدین نمی تواند به تمام این کتاب اعتماد کند؛ اما برخی دیگر از علمای شیعه این کتاب را از کتاب های مورد اعتماد خویش دانسته اند. به اعتقاد این عده، سخنان رجاليون اهل سنت در تضعیف آبان، در نتیجه آشکار شدن گرایشات امامی وی و عدم اعتماد برخی از علمای شیعه به او نیز به سبب تکیه بر سخن ابن غضائری بوده است که او و کتابش را مورد اعتماد نمی دانست.

جدای از همه این اختلافات، کتابی که به سلیم منسوب است، می تواند بیانگر شرایط جامعه شیعه در دوران پس از امام باشد. گزارش های فرا تاریخی سلیم، همچون حضور ابلیس در سقیفه، گزارش های مبالغه آمیز در خصوص جمعیت در سپاه درگیر در جمل، گزارش های متعدد از سخنان امام در ذم خلفای نخستین و تصریح حضرت بر وجود دوازده امام در موارد متعدد، از گزارش های قابل تأمل وی است.

ص: 17

مسند احمد بن حنبل ابوعبدالله أحمد بن محمد بن حنبل مروزی بغدادی ( 261-196 ق) متکلم، فقیه و از شاگردان شافعی بود. وی در بغداد به دنیا آمد و تحصیلات مقدماتی خود را در این شهر گذراند. سپس برای فراگیری دانش بیشتر به شهرهایی چون مدینه، بصره و کوفه سفر کرد و از درس اساتید و مشایخ حدیث همچون وكيع، سفیان بن عیینه، هشيم بن بشیر، قاضی ابويوسف و امام شافعی بهره جست.

احمد بن حنبل بنیان گذار فقه حنبلی و یکی از امامان چهارگانه فقه اهل سنت است. این مکتب که پس از مرگ وی به وسیله شاگردانش ایجاد شد، جریانی بود که بر تفسیر تحت اللفظی قرآن و احادیث و نیز کمرنگ کردن ارزش قیاس و اجماع تكيه داشت.

ابن حنبل به خاطر اعتقاد به قدیم بودن قرآن، از سوی مأمون و به ویژه معتصم عباسی متحمل تازیانه و زندان شد، اما پس از حاکمیت متوکل و پایان یافتن سلطۀ علمی معتزله، جایگاه ویژه ای یافت و عقاید و فقه او مورد توجه قرار گرفت.

کتاب مسند احمد که بالغ بر 27 هزار روایت است، از بزرگترین کتب حدیثی اهل سنت به شمار می رود. احمد پیش از وفات خود، احادیثی که جمع آوری کرده بود را بر فرزندان و نزدیکان خود خواند، اما خود موفق به ویرایش و پالایش آنها نشد. پس از وفات او، فرزندش، عبدالله و نیز شاگردش، قطیعی، روایاتی بر آن افزودند و مسند را به صورت کنونی در آوردند. این احادیث با توجه به اسامی هر یک از اصحاب که از ایشان نقل شده، تنظیم شده است.

به رغم آن که احمد بن حنبل از اعتبار مسند خود به شدت دفاع کرده، اما بر این کتاب نقدهایی وارد شده است؛ از جمله اضافات فرزند و شاگردش و گاه جعلیات آنها و نیز تسامح احمد در روایات فضائل. از این روست که برخی کتاب او را حاوی احادیث جعلی و گاه موضوعات دانسته اند.

ص: 18

در این پژوهش از سه گزارش او درباره نبرد صفین یاد شده که گزارش شعبه درباره حضور تنها یک صحابی در سپاه امام، از مهم ترین آنهاست.

سلسله اسناد بیشتر روایات او در این کتاب به رجال و راویان شیعی مانند اصبغ بن نباته (10 روایت)، حارث بن حصيره ازدی (13 روایت)، صعصعة بن صوحان (13 روایت) و جابر بن یزید جعفی (37 روایت) منتهی می شود. در مواردی هم که از راویان اهل سنت، چون شعبي و عامر بن شراحبيل، اخذ روایت کرده، روایات دلخواه و مورد قبول خود را گزینش نموده است.

نقل گزارش های فراوان از عمرو بن شهر و دو گزارش از سیف بن عمر تمیمی که هر دو از راویان ضعیف نزد رجالیون شیعه و اهل سنت اند، از نقاط ضعف این کتاب محسوب می شود.

از آنجا که ابن مزاحم در فضای فکری و فرهنگی عراق رشد کرد، از حيث تاریخ نگاری وابسته به مکتب عراق بود؛ مکتبی که در آن، توجه به تمایلات و جانبداری های فکری - سیاسی فرقه ای بیش از سایر مکاتب نمایان است.

الجمل؛ این کتاب، اثر شیخ مفید در مورد حوادث نبرد جمل است.

ویژگی عمده این کتاب آن است که تاریخ را به صورت یک بحث کلامی عرضه کرده است و این در زمانی بود که رویداد جمل منشأ بسیاری از اختلافات درباره تعریف ایمان و کفر و فسق شده بود.

مفید با نگارش این کتاب این واقعه را مورد بازنگری قرار داد و موضع شیعه را در برابر این حادثه به درستی تبیین کرد. او در این کتاب از کتاب هایی چون الجمال ابو مخنف، السيره ابن اسحاق، البيان والتبيين جاحظ، بخش های زیادی از کتاب مفقود الجمال واقدی و نیز از نوشته های نصر بن مزاحم، محمد بن سائب کلبی و مدائنی بهره گرفته است.

ص: 20

منفی جلوه دادن دیدگاه شخصیت های مختلف نسبت به امامان را باید از نقاط ضعف این پژوهش به شمار آورد. اشاره به سردی برخورد عبيد الله بن عبدالله مخزومی با امام سجاد علیه السلام به رغم تصریح نویسنده به منع عبیدالله از دشنام به امام على علیه السلام، ذكر قاسم بن ابی بکر و توجه دادن مخاطب به اینکه وی در خانه عایشه بزرگ شده و شاگرد عبدالله بن عمر بوده، از جمله این موارد است. شاید بتوان عدم ارائه تعریفی جامع از عثمانیه در این پژوهش را دلیل بروز این اشکالات دانست.

ص: 22

ص: 24

همین اساس خلافت او را برآمده از این حوادث و نامشروع می خواندند، از ذکر نام ایشان در زمره خلفای پیامبر خودداری می کردند و خواهان آن بودند که خلیفه دیگری به وسیله شورا انتخاب گردد.(1) طبری در کتاب خود به معرفی برخی از این افراد پرداخته است.(2)

عثمانیه پس از مرگ طلحه و زبیر بر این باور شدند که خلیفه و حاکم اسلامی پس از ابوبکر، عمر و عثمان، معاویه است و ادعای معاویه در خویشاوندی با عثمان و معرفی خود به عنوان «ولی دم» او را شاهد مدعای خود قرار می دادند.(3)

انگیزه ای مضاعف داد تا به ثبت و بررسی دقیق تر زندگی پیشینیان همت گمارند.(1)

از سوی دیگر، خداوند در قرآن، پیامبر خاتم را اسوه انسانها خوانده و مخاطبان را به الگوبرداری از رفتار و زندگی آن حضرت دعوت کرده است: «لَقَدْ كَانَ لَكُمْ فِي رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِمَنْ كَانَ يَرْجُو اللَّهَ وَالْيَوْمَ الْآخِرَ وَذَكَرَ اللَّهَ كَثِيرًا»(2) توجه هم زمان مسلمانان به تفسیر قرآن، حدیث و سیره در قرون نخستین اسلامی را می توان نتیجه توجه قرآن به تاریخ و اشارات تاریخی آن دانست.

گسترش فتوحات و آشنایی اعراب با اقوام متمدن نیز تأثیر فراوانی بر رشد شعور تاریخی آنها داشت؛ چرا که از یک سو عرب فاتح باید تلاش می کرد تا برای سهولت در اداره سرزمین های فتح شده و ادامه فتوحات خود، نقاط ضعف و قوت اقوام و نیز علل ظهور و سقوط دولت ها و تمدن ها را درک کرده و با آگاهی از فرهنگ و رسوم حاکم در این سرزمین ها به اداره صحیح آنها بپردازد و از سوی دیگر، با ورود مردمان متمدن و تازه مسلمان این مناطق و گسترش روزافزون آمار جمعیتی جامعه اسلامی، این نگرانی ایجاد شد که سیادت نوپای عرب مورد تهدید قرار گیرد.

در کنار این عوامل، اطلاع رسانی درباره نقش هر یک از قبائل در فتوحات و جنگ ها می توانست جایگاه آنان را نزد جامعه اسلامی با فراز و فرود مواجه کند. این عامل انگیزه ای شد تا اعراب پس از آشنایی با تاریخ اقوام متمدن، به ثبت و نقل تاریخ گذشته خود و بیان جنگاوری ها و افتخارات جاهلی خویش روی آورند تا برتری خویش را بر نومسلمانان به

ص: 27

اثبات برسانند و نیز با ثبت جنگ های داخلی و اخبار فتوحات به نقش هر یک از قبایل در این نبردها بپردازند.

زمینه مکاتب متعددی را ایجاد کرد که مهم ترین آنها در مدینه، عراق و شام شکل گرفت.

حدیثی مدینه رایج شد. از اولین محدثانی که پس از عروه و ابان بن عثمان به سیره و مغازی پرداختند و روایات مرتبط را با این روش گرد آوردند، باید به شرحبيل بن سعد(1) و زهری(2) اشاره کرد و آنان را پس از عروه و آبان، بنیان گذار مکتب تاریخ نگاری مدینه به شمار آورد. از این روست که مکتب تاریخ نگاری مدینه را مکتب حدیثی و مغازی خوانده اند؛(3) زیرا نخستین نمایندگان آن از فقها و محدثان بودند که انگیزه مذهبی شان بر انگیزه های دیگر غلبه داشت.

استقلال علم تاریخ از علم حدیث، بهره گیری از شیوه اسناد در تدوین تاریخ، استفاده از اسناد گروهی، اعتقاد به سیادت قرشی، توجه به زمان و مکان در بررسی و شناخت بهتر رخدادهای تاریخی و نیز بهره گیری از شعر، قصه های عامیانه و اخبار اهل کتاب، از ویژگی های این مکتب است.(4)

حضور گسترده ایرانیان تازه مسلمان در کنار مسلمانان عرب، موجب بروز رقابت می شد.(1)

عرب مسلمان با ثبت و ضبط اخبار ایام و انساب و نیز تدوین اخبار فتوحات، تلاش می کرد تا از سویی با اتکا به پیشینه خود به تفاخر در برابر موالی بپردازد و از سوی دیگر در برابر رقبای هم نژاد خود عرض اندام کند. با این شرایط، طبیعی بود که هر دو جبهه، شیوه اغراق گویی و افسانه سرایی را پیشه خود کنند و از هر خبری بدون توجه به صحت و سقم آن، در جهت نیل به اهداف رقابت جویانه خود بهره برند. آنان با سهل انگاری در ذکر اسناد روایات، در بسیاری موارد، سلسله سند روایات را به صورت ناقص می آوردند و گاه از تعابیری مبهم چون «قیل» و «عن رجل» استفاده می کردند.(2)

در مقابل، ایرانیان نیز کوشیدند تا با ترجمه آثار خود به عربی، به فرهنگ کهن خویش تفاخر ورزند. نتیجه تمامی این تلاش ها ظهور شيوه تاریخ نگری و تاریخ نگاری مکتب عراق بود که به اخباری گری شهرت یافت.

به دنبال تحولات وسیع سیاسی و اجتماعی در قلمرو اسلام، تغییراتی در دیدگاه ها، علایق و انگیزه های اخباریان ایجاد شد. آنان از قرن دوم هجری و تحت تأثير اهل حدیث مدینه، به مرور، توجه بیشتری به اسناد نشان دادند و با آغاز قرن سوم، به پهنه گسترده ای که همه جهان اسلام را در بر می گرفت، نظر افکندند و تاریخ اسلام را به مثابه سلسله حوادث پیوسته به هم بررسی کردند.(3)

ص: 31

عبیدالله بن ابی رافع، کاتب امير المؤمنين و از اولین بنیان گذاران مکتب عراق؛ ابوعمرو عامر بن شراحیل شعبي؛ ابومخنف لوط بن يحيی از دی، از مشهورترین اخباریان و نسب شناسان شیعی؛ عوانة بن حکم کلبی، از عالمان به شعر و انساب و راوی بسیاری از روایات فتوح و جنگ های داخلی، سیف بن عمر تمیمی، اخباری برجسته با گرایش شدید قبیله ای و صاحب آثار متعددی درباره جنگ های رده و فتوح؛(1) ابومنذر هشام بن محمد بن سائب کلبی، از مورخان و نسب دانان بزرگ شیعی؛ هيثم بن عدی، اخباری و نسب شناس بزرگ و صاحب آثار متعدد تک نگاری و عمومی؛(2) نصر بن مزاحم تمیمی، اخباری مشهور شیعی که آثار بسیاری به او منسوب است و ابو الحسن علی بن محمد مداینی، مشهورترین نماینده اخباریان که آثار بسیاری را در اخبار عرب، اخبار پیامبرصلی الله علیه و اله وسلم ، تاریخ خلفا، فتوحات، طبقات و تاریخ شهرها پدید آورد؛ از جمله افراد شاخص این مکتب می باشند.(3)

سهل انگاری در اسناد روایات، توجه فراوان به اخبار ایام و انساب، آمیختن روایات شهرها و مناطق و قبائل مختلف و پدید آوردن شکلی جامع و متنوع، از ویژگی های مثبت و منفی مکتب تاریخ نگاری عراق بود.

تاریخ و فرهنگ یمن توجه نشان دهند. این در حالی بود که شام تا پیش از تسلط مسلمانان، تحت نفوذ روم و متأثر از فرهنگ و تاریخ آن بود.

مجموع این عوامل باعث شد که مکتب تاریخ نگاری شام، ترکیبی از مكاتب تاریخی مدینه، عراق، یمن و مسیحیت بیزانس باشد و در کنار سیره و مغازی پیامبر صلی الله علیه واله وسلم اخبار جاهلی، انساب عرب - با تکیه بر نسب قریش - فتوحات خصوصا فتح شام و نیز تاریخ دولت اموی مورد توجه تاریخ نگاران شامی قرار گیرد.

حضور عبادة بن صامت انصاری، مسلم بن حارث تمیمی، مغيرة بن حارث مخزومی، عروة، زهری، عوانة بن حکم، عبيد بن شريه و دغفل بن حنظله در شام، تأليف آثاری چون کتاب الملوک و اخبار الماضيين توسط عبید بن شريه(1) و اشتیاق معاویه برای شنیدن اخبار و سیره شاهان، جنگها و حیله های آنان(2) از جمله شواهدی بر این ادعایند.

توجه به اخبار عرب، انساب، سیره و مغازی، تاریخ امویان و سیره سیاسی و حکومتی آنان، کم توجهی به فضائل اهل بیت و خاندان پیامبر علیهم السلام در اثر فشار حاکمان اموی، تلاش در جهت فضیلت تراشی برای بنی امیه و توجه به اخبار مدن، خاصه سرزمین شام در قرن چهارم هجری، از ویژگی های این مکتب بود.(3)

ص: 33

ص: 34

ص: 36

با رحلت پیامبر صلی الله علیه و اله و سلم در ابتدای سال یازده هجری، بسیاری از انصار و مهاجرین با ابوبکر به عنوان خلیفه و جانشین آن حضرت بیعت کردند. ابوبکر و پس از او عمر، در ظاهر تلاش می کردند که طبق سنت پیامبر حکومت کنند و شاید این امر، یکی از دلایل بقای حکومت دوازده ساله آن دو بود.

با شروع حکومت عثمان در سال 23 هجری، به تدریج کارگزاران نصب شده در دوره عمر، عزل، و مردانی از بنی امیه و از خاندان عثمان، جایگزین آنها شدند.(1) شیوه حکومت داری عثمان و کارگزاران او به نحوی بود که مخالفت ها و شورش های متعددی را در پی داشت تا آنکه سرانجام در سال 35 هجری، شورشیان با حضور در مدینه، خانه عثمان را محاصره کردند و او را به قتل رساندند. آنها پس از چند روز با على عليه السلام به عنوان خلیفه بیعت کردند.(2)

این حوادث، شکل گیری دو جریان مهم و تأثیر گذار در تاریخ اسلام را به دنبال داشت که با نام

«عثمانیه» و «شیعه» شناخته می شوند.

چنین نظامی فرهنگ و رسوم خاص خود را به دنبال داشت که تعصب قبیلگی از جمله آنها بود. قبایل موجود در این نظام، پیوسته برای حفظ و بقای خود و کسب مناسب ترین سکونت گاه ها و نیز موقعیت های ممتاز، در تلاش بودند؛ از این رو تمام قبایل در برابر کوچکترین تهدید، در کنار یکدیگر قرار می گرفتند.

در این نظام، قبیله پس از گسترش یافتن به تدریج از هم گسیخته می شد؛ برخی از تیره ها آن چنان گسترش و قدرت می یافتند که برای خود هویتی مستقل کسب می کردند، تا جایی که گاه بر اساس همان نظام قبیله ای، در برابر تیره های دیگر قبیله خود می ایستادند.(1)

از آنجا که سرمنشأ جریان عثمانی یعنی عثمان بن عفان، از تیره بنی امیه، و سر منشأ جریان شیعی، یعنی علی بن ابی طالب عليه السلام از تیره بنی هاشم بود، توجه به رقابت های بنی امیه با بنی هاشم می تواند در یافتن زمینه های شکل گیری این دو جریان تأثیر گذار باشد.

«سجله»،(1) انعقاد پیمان های بازرگانی با شامیان و قبایل حاضر در مسیر کاروان های تجاری و افزایش سفرهای تجاری قریش به دو سفر تابستانی (به سوی شام) و زمستانی (به سوی یمن و حبشه)(2) از سویی بر ثروت قریش افزود و از سوی دیگر، ارتباطات قریش با مراکز اقتصادی و تجاری را بیشتر کرد. همچنین تلاش هاشم برای تهیه آرد و نان از شام(3) یا فلسطین(4) و تهیه ترید و اطعام آن به مکیان در سالی که مکه دچار قحطی شده بود، در رشد جایگاه هاشم و خاندان او نزد قریش و عرب شبه جزیره مؤثر واقع شد.

این در حالی است که منابع تاریخی تنها از رهبری عبدشمس در جنگ ها (قیادت) و سفرهای تجاری او به حبشه(5) یاد کرده، و نقش دیگری برای او در حوادث دوران حیاتش نیاورده اند. در چنین شرایطی که هاشم و عبدشمس، دو موقعیت و جایگاه متفاوت در میان قریش داشتند، فرزندان عبدشمس، به ویژه امیه، نسبت به هاشم و خاندان او حسادت می ورزیدند.

پس از وفات هاشم، تلاش ها و خدمات عبدالمطلب بن هاشم در مناصب سقایت و رفادت بر جایگاه بنی هاشم افزود. عبد المطلب توانست بهتر از هر زمانی این مناصب را اداره کند(6) و به فردی بی بدیل در قریش تبدیل گردد؛(7) در حالی که این جایگاه پس از رحلت هاشم، دچار تنزل شده بود، تا جایی که بزرگان قریش به جای آنکه عبدالمطلب را در حفر چاه زمزم یاری کنند،

ص: 39

او را مسخره می کردند.(1) برخی از محققان، افول شأن عبدالمطلب که در واقع، رکن بنی هاشم بود، را نشأت گرفته از ضعف مالی وی و بنی هاشم، آن هم به علت تصدی مناصب پرهزینه رفادت و سقایت می دانند. این در شرایطی بود که بنی امیه با دارا بودن منصب قيادت و اشتغال کامل به امر تجارت، موقعیت اجتماعی خود را ارتقاء داده بودند.(2)

در منابع، هیچ گزارشی از تجارت با سفرهای تجاری عبدالمطلب به چشم نمی خورد؛ اما با اقدام های بسیار مناسب و ارزنده او، مثل حفر چاه زمزم که بنی عبد مناف و از آن جمله بنی هاشم، سقایت از آن را برای خود افتخاری بزرگ تلقی می کردند،(3) برخورد با ابرهه و سپس هدایت اهل مکه به کوههای اطراف که باعث حفظ جان آنان در برابر سپاه ابرهه شد و قریش او را به سبب این کار، «ابراهیم ثانی» لقب داد.(4) بنی هاشم شأن و موقعیت گذشته خود را باز یافت؛ این جایگاه رفیع در حوادثی چون حضور عبدالمطلب در مهمانی دربار سيف بن ذي يزن، حاکم جمیری، ظهور بیشتری یافت؛ چراکه «حاکم حمیری» توانسته بود با حمایت دربار ایران در حدود سال های 575 میلادی بر حاکمان حبشی یمن غالب گردد. در آن مهمانی عبدالمطلب مورد تکریم و احترام فراوان حاکم جمیری قرار گرفت؛ به نحوی که شگفتی همگان را برانگیخت.(5) همچنین تلاش قریش در بزرگداشت او و صرف هزینه های فراوان در مراسم تشییع و خاکسپاری او بیانگر جایگاه و شأن رفيع او نزد قریش است.(6)

ص: 40

این امر به يقين برگرفته از دیدگاه این افراد در خصوص نبوت و رسالت پیامبرصلی الله علیه و اله وسلم بود. از منظر آنها بعثت پیامبری از میان بنی هاشم، مقوله ای جدا از رقابت های قبیله ای نبود و آن را بهانه ای برای حکومت بنی هاشم و بازی سیاسی آنها می دانستند.(1)

این دیدگاه (نگاه قبیله ای به نبوت و خلافت) حتی پس از پیامبر صلی الله علیه و اله وسلم نیز در قالب مخالفت با خلافت على علیه السلام آشکار شد. بسیاری از مخالفان خلافت، خلافت آن حضرت را به منزله ادامه حکومت بنی هاشم بر عرب میدانستند؛ چنان که عمر در گفت و گو با ابن عباس گفت: «قریش نمی پذیرد که نبوت و خلافت با هم در یک خاندان جمع گردد.»(2) مثلث اتحاد ابوبکر، عمر و ابوعبیده که هیچ یک از بنی عبد مناف و آل قصی نبودند و می کوشیدند تا خلافت را بین خود، دست به دست بگردانند،(3) بر همین اساس شکل گرفت.

از این رو پس از رحلت حضرت رسول الله صلی الله علیه و اله وسلم بنی امیه و بنی هاشم نتوانستند خلافت آن حضرت را به دست آورند؛ بنی امیه به دلیل عنادورزی طولانی با اسلام و بنی هاشم به دلیل حسادت رقبایی که در قریش داشتند و عناد آنها با امام على عليه السلام . در نتیجه کنار گذاشته شدن این دو گروه، جناح میانی قریش به رهبری ابوبکر و عمر که از امویان و هاشمیان نبودند، بر سر کار آمدند.

با فتح دمشق در سال سیزده هجری و به حکومت رسیدن بنی امیه در شام، امویان بار دیگر فرصت یافتند تا منزلت از دست رفته خود را در میان مردم تازه مسلمان آن منطقه که از پیشینه اسلام ستیزی آنها آگاهی نداشتند، احياء نمایند. آنها با آغاز خلافت عثمان در سال 23 هجری، بیش از پیش امکان

ص: 43

یافتند که جایگاه خود را بازسازی کنند؛ به گونه ای که در دوره حکومت عثمان، بیشترین نفوذ را در مناطق تحت سیطره اسلام داشتند.

عثمان، سیاسیون اموی را به عنوان کارگزاران حکومت بر شهرها و مناطق اسلامی مسلط کرد و حتی با مردم مدینه که نسبت به بنی هاشم و نقش آنان در پیشرفت اسلام و وابستگی شان با پیامبرصلی الله علیه و اله وسلم آگاهی کامل داشتند، طوری رفتار می کرد که فرصت انتقاد و نقش آفرینی را از آنان سلب کند. او این رفتار را با فردی چون على عليه السلام نیز داشت و آنگاه که از سوی آن حضرت مورد انتقاد قرار می گرفت، به توهین و تهدید ایشان روی می آورد.(1) توبيخ على علیه السلام و فرزندانش تنها به بهانه بدرقه ابوذر، نمونه ای از سختگیری های عثمان نسبت به بنی هاشم بود.(2)

در کنار این دو گروه، گروه سیاسی دیگری که قاعدين خوانده می شد،(1) ظهور کرد. افراد این گروه به رغم بیعت با امام، از همراهی ایشان در جنگ ها خودداری می کردند و معتقد بودند که نبردها و درگیری های این دوره، فتنه است(2) و باید در فتنه «عبدالله مقتول» بود، نه «عبدالله قاتل».(3)

ناشی اکبر (م 293 ق) قاعدين را به دو گروه تقسیم کرده است:

1. حلیسیه: کسانی بودند که اعتقاد داشتند در زمان فتنه باید در خانه نشست. آنان هر دو گروه عثمانیه و شیعه را گمراه و جهنمی می دانستند و کناره گیری از جنگ را «دین» و ورود در آن را «فتنه» می شمردند. عبدالله بن عمر، سعد بن ابی وقاص، محمد بن مسلمه و اسامة بن زید از این گروه بودند.

2. معتزله: آنان بر این باور بودند که یکی از دو گروو عثمانیه و شیعه، بر حق و دیگری باطل است؛ اما بر آنان روشن نیست که کدام یک بر حق اند. ابوموسی اشعری، ابوسعید خدری، ابو مسعود انصاری، احنف بن قيس تمیمی از این گروه بودند. بعدها واصل بن عطا و عمرو بن عبيد، رهبران معتزله، به این دیدگاه معتقد شدند.(4)

شیخ مفید نیز درباره دیدگاه قاعدين عصر امام تصریح کرده است که آنان هر دو گروه عثمانیه و شیعه را گمراه می خواندند، اما آنان را از عدالت و ایمان خارج نمی دانستند.(5)

ص: 45

جریر بن عبدالله را جهت گرفتن بیعت از معاویه به شام فرستاد، سران شام از معاویه خواستند تا بر خونخواهی عثمان پافشاری کند و عقب ننشیند.(1)

همچنین نامه تحریک آمیز معاویه به زبیر(2) و پشتیبانی مالی و نظامی او از عثمانیان،(3) عایشه را بر آن داشت تا به بهانه خونخواهی عثمان در برابر على علیه السلام قرار گیرد و در سال 36 هجری جنگ جمل را به راه اندازد. طلحه و زبیر که تا پیش از آن، همچون عایشه، از مخالفان سرسخت عثمان بودند،(4) بیعت خود با امام را شکستند و در جنگ جمل، مقابل آن حضرت قرار گرفتند. اینان برای توجیه خونخواهی عثمان، ضمن اقرار به گناهکار بودنش، ادعا می کردند که او نادم و تائب شده بود؛ ولی علیرغم این تلاش های بسیاری از مردم بصره دعوت طلحه و زبیر و عایشه به قیام عليه على علیه السلام را نپذیرفتند، آنان را دشمن عثمان خواندند و با عثمان بن حنیف، کارگزار امام در بصره، هم پیمان شدند.(5)

با شکست اهل جمل، معاویه در شام جنگی دیگر را بر امام تحمیل کرد. این جنگ که در سال 37 هجری به راه افتاد و به نبرد صفین شهرت یافت با توطئه عمرو بن عاص به حکمیت ختم شد. شعار اصلی عثمانیه در این دو جنگ « یا لثارات عثمان» بود.(6)

بر اثر این جنگ ها هویت شیعه در برابر مذهب عثمانی روشن تر شد، در برابر اصطلاح «دین علی» اصطلاح «دین عثمان» رواج یافت و دو طرف با

ص: 47

این عناوین از یکدیگر متمایز شدند؛ چنانکه در نبرد جمل، عمرو بن یثربی، قاتل زيد بن صوحان شیعی، گفت: «زید را که بر دین علی بود کشتم.» عمار نیز در برابر او چنین سرود:

لا تبرح العرصه یا بن اليثربی *** حتی أقاتلک علی دین علی(1)

در صفین نیز شامیان خود را این چنین معرفی می کردند:

انا ابن ارباب الملوک غسان *** و الدائن اليوم بدین عثمان(2)

و یا می گفتند:

ثمانين ألف دین عثمان دينهم *** كتائب فيها جبرئيل يقودها(3)

شاید در همین مقطع بود که معاویه تلاش می کرد جایگاه و نقش بنی امیه در اسلام را هم سطح بنی هاشم معرفی کند. نامه حضرت على علیه السلام خطاب به معاویه بیانگر همین نیت و اقدامات مغرضانه اوست. حضرت در آن نامه چنین نگاشته است:

«شما چگونه با ما برابرید، در حالی که پیامبر از ماست؟ سید جوانان بهشت از ما و کودک آتش(4) از شماست. بهترین زن عالم(5) از ما و حمالة الحطب(6) از شماست.»(7)

ص: 48

برخی از مفسران، آیه 21 سوره جاثیه را نیز در ارتباط با همین ادعای ناصحیح بنی امیه دانسته و از نزول این آیه در شأن بنی هاشم و بنی امیه خبر داده اند.(1) در این آیه، خداوند گمان بدکاران را که می پنداشتند با اهل ایمان برابر و هم سطح اند باطل و مردود می شمارد و حیات و مرگ بدکاران را متفاوت از حیات و مرگ مؤمنان می خواند: «أَمْ حَسِبَ الَّذِينَ اجْتَرَحُوا السَّيِّئَاتِ أَنْ نَجْعَلَهُمْ كَالَّذِينَ آمَنُوا وَعَمِلُوا الصَّالِحَاتِ سَوَاءً مَحْيَاهُمْ وَمَمَاتُهُمْ ۚ سَاءَ مَا يَحْكُمُونَ»

مخزومی (م 98 ق)(1) و میمون بن مهران (م 116)،(2) بر محبت امام و منع سب آن حضرت و صحابه، نمونه هایی از این گزارش هاست.

تأثیر این سیاست امویان تا بدان جا بود که وقتی عمر بن عبدالعزيز سب على علیه السلام را ممنوع کرد، مردم آن را ترک یکی از سنت های دین خواندند.(3)

پس از صلح امام حسن علیه السلام مذهب عثمانی رواج بیشتری یافت و غیر از بصره و شام، در شهرها و مناطق دیگری چون جزیره (موصل، نصیبین، دارا، سنجار، آمد، هیت، عانات، حمص، قرقیسیا، رقه، رها)، یمن، ری و حتی کوفه نیز پیروانی یافت.(4)

در پی شهادت امام حسن علیه السلام، معاویه دستور داد تا به انتقام منع دفن عثمان در کنار مدفن پیامبرصلی الله علیه و اله وسلم ، مروان (حاکم مدینه) نیز مانع دفن پیکر امام حسن علیه السلام در حرم نبوی شود.(5) همچنین به گواه نامه امام حسین علیه السلام به معاویه، او در راستای همین سیاست، کارگزاران خویش را به کشتن شیعیان على علیه السلام فرمان میداد.(6)

فشار بر حسین بن علی علیه السلام و بنی هاشم برای گرفتن بیعت با یزید در سال 60 هجری و سخنان مروان(7) که در نهایت به حادثه عاشورا انجامید، از بزرگ ترین مصادیق رویارویی عثمانیه و شیعه و در واقع بنی امیه و بنی هاشم است. گفتار یزید پس از شهادت امام علیه السلام مؤید این دیدگاه است.(8) چنانکه

ص: 50

کاربرد «علی دین عثمان» و «علی دین علی» در این زمان همچنان معرف پیروان عثمان و على علیه السلام بود.(1)

رجز خوانی های نافع بن هلال جملی و مزاحم بن حریث عثمانی در حادثه عاشورا(2) و نیز یزید بن عمیر عثمانی و رفاعة بن شداد شیعی در جریان قیام مختار(3) نشان از تداوم حضور این دو جریان در سال های پس از شهادت امام دارد.

امویان از امتیاز خویشاوندی با عثمان برخوردار بودند؛ از همین رو اکثر مسلمانان، معاویه را به عنوان جانشین عثمان می شناختند. با مرگ معاویه و آغاز حکومت یزید، آل زبیر که از نفوذ معنوی چشمگیری در حجاز و برخی مناطق عراق برخوردار بودند خود را از امویان جدا کردند و علیه حکومت یزید شوریدند. گرچه آنان همچنان به عثمان وفادار ماندند، ولی با این اقدام خود، اولین انشعاب را در عثمانیه ایجاد کردند. به رغم اقدامات آل زبیر و به دنبال سرکوب قیام زبیریان، به تدریج مردم بسیاری از مناطق اسلامی، یزید را به عنوان جانشین عثمان پذیرفتند و به صراحت اعلام کردند که بر دین یزیدند.(4)

شبهات دینی، به صورت مذاهب کلامی در آمدند که در ابتدا بیشتر در شهرهای شام، کوفه و بصره طرفدار داشتند. البته با توجه به اعتقاد شیعیان به امامت على علیه السلام که پیش از این بدان اشاره شد، شیعه جلوتر از عثمانیه به صورت مذهب در آمده بود.

در واقع، به جز شیعیان و خوارج که تا حدودی میان اعتقادات خود و دیگران مرزبندی کرده بودند، عامه مردم گرایش مذهبی مشخص و مرزبندی شده ای نداشتند؛ تا آنکه در اواخر قرن اول، «مرجئه» ظهور کردند؛ آنان طرفدار معلق گذاشتن قضاوت در مورد حقانیت یا بطلان شخصیت های مورد اختلاف، از جمله على علیه السلام و عثمان بودند.(1) معتزله نیز مرزهای فکری خود را تا حدودی تعریف کرده بودند؛(2) اما عموم مسلمانان مرزهای عقیدتی و فقهی چندان مشخصی نداشتند.

منابع تاریخی، عثمانیه را مذهب بسیاری از اصحاب حدیث قرون نخستین دانسته اند. قیس بن ابی حازم (م 97ق)،(3) حریز بن عثمان حمصی (م 163 ق)،(4) ابوقلابه عبدالله بن زید (م 104 ق)،(5) عبدالله بن شقیق (م 108 ق)،(6) مغيرة بن مقسم ضبی (م 136ق)،(7) و به نقلی میمون بن مهران (م 116ق)،(8)

ص: 52

اسحاق بن سویید عدوی (م 131ق)(1) و حتی یحیی بن معین (م 233ق)(2) و احمد بن حنبل (م 241ق)(3) از آن جمله اند.

اصحاب حديث عثمانی مذهب، همچون اسلافشان، ادعای خلافت از جانب على علیه السلام را رد می کردند و در انحصار خلافت به سه تن (ابوبکر، عمر و عثمان) به سخن عبدالله بن عمر استناد می کردند که می گفت: «ما در زمان پیامبرصلی الله علیه و اله وسلم به ترتیب تفضیل را چنین می دانستیم: ابوبکر، عمر، عثمان و بعد ساکت می شدیم و کسی را بر کسی تفضیل نمی دادیم».(4) اینان حتی در بسیاری از احادیثی که در ظاهر بی ارتباط با خلافت بود، در کنار پیامبر صلی الله علیه و اله وسلم تنها از ابوبکر و عمر و عثمان یاد می کردند؛ چنانکه زهری (م 124 ق) از تسبیح سنگ ریزه ها در دستان رسول خدا و این سه تن یاد کرده و از على علیه السلام نامی به میان نیاورده است.(5)

در این دوره، شام و بصره اصلی ترین مرکز عثمانیان بود و در برابر، کوفه مركز شیعیان محسوب می شد و این تا به حدی بود که در سخنی غلوآمیز، یافتن عثمانی مذهب در کوفه و یافتن شیعه در بصره از عجایب تلقی می شد.(6)

در قرن دوم، به خصوص پس از آغاز حکومت عباسیان، به تدریج نگاه اکثر مردم نسبت به عثمان و على علیه السلام دگرگون شد. از این رو در این قرن در باور اهل حدیث تغییراتی رخ نمود که براساس آن، اعتقاد به برتری به شیخین (ابوبکر و عمر) منحصر شد و درباره عثمان که پیش از آن در

ص: 53

حقانیت خلافت او اجماع داشتند و نیز علی علیه السلام که پیش تر بر عدم مشروعیت خلافتش متحد بودند، اختلاف و چنددستگی به وجود آمد.

یحیی بن سعید قطان (م 143 ق) استاد مالک بن انس، در سخنی از اتفاق ائمه علم در مورد افضلیت ابوبکر و عمر و اختلاف آنان درباره علی و عثمان خبر داده است.(1) مالک بن انس (م 179 ق) رئیس مذهب فقهی مالکی نیز در مورد عثمان و علی علیه السلام سکوت می کرد و می گفت: «ما ادركت احدا ممن اقتدى به و هو يرى الكف عنهما».(2) شاید بر اثر همین تفکر است که برخی مالک را نسبت به فقه امام بیگانه می دانند.(3) گروهی نیز که با عنوان «مرجئه نخستین» شناخته می شدند، درباره اصل ایمان آن دو سکوت می کردند و نمی توانستند به يقين از ایمان آنان سخن به میان آورند. از افراد شناخته شده گروه اخیر می توان محارب بن دثار (متوفای قبل از 125 ق) از شیوخ ابوحنیفه را نام برد.(4)

در دیگر سو، ابوحنیفه (م 150ق) در کتاب خود، امر عثمان و على علیه السلام را به خداوند ارجاع داد.(5) این سخن وی، بر خلاف دیدگاه مرجئه، تنها ناظر به رفتار و عملکرد على علیه السلام و عثمان - و نه ایمان آنان - بود، او على علیه السلام را در تمامی جنگ هایش بر طریق حق و دشمنان او را ظالم می شمرد.(6) بر همین اساس، نظریه تربيع (مشروعیت خلافت چهار خلیفه پس از پیامبر) و تفضيل آنان به ترتیب تصدی خلافت را باید به ابوحنیفه نسبت داد.(7)

ص: 54

به نقل سفیان ثوری (م 161ق) در بصره بزرگانی چون ایوب سختیانی (م 131ق)، سلیمان تیمی (م 143 ق) و عبدالله بن عون (م 151 ق) به تربيع معتقد شدند.(1) چنانکه ابن ادریس شافعی (م 204ق) رئیس مذهب شافعی نیز در چنین شرایطی از اجماع اصحاب و تابعان بر افضليت على علیه السلام پس از ابوبکر و عمر و عثمان(2) و از مشروعیت خلافت آنان به ترتیب حکومتشان سخن گفته است.(3)

در نتیجه این تلاش ها بود که در اوایل قرن سوم و با وجود آنکه همچنان مذهب عامه مردم، عثمانیه بود، رفته رفته اعتقادات و دیدگاهها رنگ و بویی متفاوت به خود گرفت و این در حالی بود که مأمون نیز تحت تأثیر معتزله بغداد، نقل فضایل معاویه را ممنوع کرد و به بسط فضایل حضرت امیر علیه السلام فرمان داد.(4)

تلاش احمد بن حنبل (م 241ق) برای ترویج نظریه تربيع(5) باعث شد که در اواسط قرن سوم، این نظریه در میان مسلمانان و بسیاری از کسانی که تا پیش تر تفکر عثمانی داشتند و با خلافت على علیه السلام در ستیز بودند، رواج یابد و اعتقاد به خلافت آن حضرت و اقرار به فضیلت او پس از عثمان، معیار شناخت اهل سنت گردید.(6) طبق دیدگاه احمد بن حنبل، کسانی که تنها درباره ابوبکر و عمر اظهار نظر می کردند و نامی از دو خلیفه بعدی نمی بردند، از یک سنت تمام و کامل برخوردار نبودند.(7) او همچنین معتقد بود کسانی که

ص: 55

على علیه السلام را بر عثمان مقدم می دارند افراد بدی هستند؛(1) ضمن آنکه به شدت با شیعیانی که امام را از خلفای نخستین برتر می دانستند، مخالفت می کرد و آنان را طعنه زنندگان بر ابوبکر، عمر، اصحاب شورا و مهاجرین و انصار می خواند.(2)

از این رو در نگاه احمد بن حنبل، سنی واقعی کسی بود که به هیچ روی على علیه السلام را بر خلفا و حتى عثمان ترجیح ندهد. از ابن معین نیز سخنانی به همین مضمون نقل شده است. وی همانند ابن حنبل ترتيب افضليت خلفا را به ترتیب زمانی خلافتشان می دانست و این اعتقاد را سنت می خواند. او از کسانی که از امام در جمع خلفای نخستین، نام نمی بردند و یا در نقص او سخن می گفتند، بد می گفت.(3)

شاید در اثر همین تغییر نگرش بود که در آن قرن، برخی تنها در تلاش بودند تا افضلیت و برتری ابوبکر و عمر بر امام علی علیه السلام را به اثبات برسانند و کمتر در صدد دفاع از مواضع عثمان بودند؛ دیدگاه های جاحظ (م 255ق) نمونه ای از این مواضع است. او در کتاب العثمانيه چندان یادی از عثمان نکرده و بیشتر از ابوبکر دفاع کرده است.(4) جاحظ همچنین در رساله خود با عنوان رسالة في الحكمین و تصویب امیر المؤمنین علی بن ابی طالب في فعله، دیدگاه های سفیانیه(5) را درباره معاویه رد کرده،(6) از معاویه بیزاری جسته(7) و

ص: 56

در رسالة النابته با تقبیح اعمال معاویه، یزید را نیز مستحق لعن دانسته است.(1) او در رساله فضل هاشم علی عبدشمس نیز به رد برتری امویان بر هاشمیان پرداخته است.(2) در واقع باید گفت که عثمانیه قرن اول و دوم به بکریه قرن سوم تغییر ماهیت داد.

همسو با تحولاتی که در اعتقادات عثمانیه ایجاد شد، در جمع شیعیان نیز عده ای به نظریه تربيع معتقد شدند؛ گرچه در پذیرش این نظریه هم صدا نبودند و اختلافاتی داشتند. از یک سو شیعیانی که غالبا کوفی بودند و قانع شده بودند که عثمان را به عنوان خلیفه سوم بپذیرند، نمی توانستند عثمان را برتر از على علیه السلام بدانند.(3) در نظر اینان، عثمانی کسی بود که به برتری عثمان بر على علیه السلام اعتقاد داشت و تأکید می کرد که هر خليفه ای افضل زمانه خود است.(4) گروهی دیگر از شیعیان نیز بودند که علی علیه السلام را افضل از تمام آنها می دانستند؛ اما با این استدلال که بعضی اوقات، فرد مفضول برای خلافت مناسب تر است، بین چهار خليفه جمع می کردند.(5)

تدوین تاریخ و پیدایش تاریخ نگاری نقش بارزی داشتند؛ شخصیت هایی چون زهری، شعبی و عروة بن زبیر از مهم ترین این افراد بودند. گزارش های موجود عثمانیان از حوادث دوره حکومت امام، بیانگر توجه آنان به وقایع و حوادث آن دوره است.

در این فصل به معرفی یازده نفر از گزارشگران عثمانی که گزارش های قابل توجهی از آنان موجود است، خواهیم پرداخت؛ ضمن آنکه دیدگاه تراجم نویسان و رجالیون شیعه و اهل سنت را در باره آنان و نیز شواهد دال بر گرایش های عثمانی آنان را بررسی خواهیم کرد. تصریح برخی منابع بر گرایش عثمانی این افراد، حضور آنان در نبردهایی که با انگیزه خونخواهی عثمان برپا می شد و گزارش های جانبدارانه آنان که از تمایلشان به حزب عثمانی حکایت دارد، از جمله معیارهای معرفی این افراد به عنوان گزارشگران عثمانی است.

آن حضرت و اصحاب و زنان و فرزندانشان، پیروزی سپاه امام را موجب از بین رفتن دین خواند.(1)

پس از مرگ معاویه (60ق) عبدالله از بیعت با یزید خودداری کرد و پس از فرار به سوی مکه (64 - 65ق) برای خلافت خود از مسلمانان بیعت گرفت. او در زمان حکومتش بر مکه (64-73 ق) عبدالله بن عباس را به طائف تبعید نمود و با محمد حنفیه نیز بسیار بدرفتاری کرد.(2) شورش عبدالله در سال72(3) یا 73 هجری(4) به دست حجاج بن یوسف ثقفی، سرکوب و خود او نیز کشته شد.

رجاليون و تراجم نویسان اهل سنت، همچون عجلی(5) و ابن حبان،(6) او را توثیق کرده اند. عبدالله از پیامبر صلی الله علیه و اله وسلم پدرش زبیر، خاله خود عایشه، سفیان بن ابی زهير،(7) عمر بن خطاب و عثمان بن عفان روایت کرده است.(8) عامر وعباد، فرزندان عبدالله، و برادر زاده اش، محمد بن عروة بن زبیر، عطا بن ابی رباح، عامر بن شراحیل شعبی، یحیی بن وهب بن کیسان، ابن ابی ملیکه، ابواسحاق سبیعی و سماک بن حرب از جمله افرادی هستند که از او روایت کرده اند.(9)

رفتار و سخنان تحریک آمیز عبدالله در نبرد جمل به بهانه خونخواهی عثمان، بدگویی های او در مورد امام على علیه السلام، گزارش او درباره خواستگاری امام از دختر ابوجهل در زمان حیات فاطمه علیها السلام و ناراحتی پیامبرصلی الله علیه و اله وسلم از این

ص: 59

اقدام(1) که در منابع سنی(2) و شیعی(3) با استدلال های قوی رد شده، دلایل متقنی بر گرایش عثمانی عبدالله است.

رجالیون و تراجم نویسان اهل سنت، همچون ابن سعد و عجلی، او را ثقه، كثير الحديث(1) و فردی صالح دانسته اند.(2) وی از پدرش زبیر، مادرش اسماء و خاله خود عایشه و نیز از ام سلمه، امام على عليه السلام،(3) مغيرة بن شعبه، ابوهریره، زید بن ثابت، عبدالله بن عمر، مروان بن حکم و نعمان بن بشیر روایت کرده است.(4) زهری، یزید بن رومان و عمرو بن دینار از او روایت کرده اند.(5)

به رغم مخالفت خلفا با نگارش احادیث پیامبر صلی الله علیه واله وسلم در این دوره، عروه را اولین مصنف مغازی دانسته اند؛(6) زیرا نقل های فراوان او در سیره دلالت دارد که وی آن حجم از روایات و گزارش ها را نگاشته بوده است. سخن فرزند او، هشام، مبنی بر سوزاندن مکتوبات زیادی توسط پدرش در واقعه حره (13ق) مؤید این ادعاست.(7)

عروه از اولین سیره نگارانی بود که تلاش داشت همانند روش اهل حدیث در بیان روایات، گزارش های تاریخی سیره و مغازی پیامبرصلی الله علیه واله وسلم را با درج سلسله راویان ثبت نماید. این روش که بعدها در دوره عمر بن عبدالعزيز (99-101 ق) و با آزادی تدوین حدیث، شکل جدی تری به خود گرفت، در مدینه طرفداران بسیاری یافت. از این روست که مکتب تاریخ نگاری مدینه را مکتب حدیثی و روایی خوانده اند.(8)

ص: 61

مهاجرت عروه در کنار مهاجرت بسیاری از اصحاب و تابعان مدینه و عراق به شام، در شکل گیری مکتب تاریخ نگاری شام که متأثر از مکاتب تاریخ نگاری مدینه، عراق، یمن و روم بود، تأثیر گذاشت.

حضور عروه در نبرد جمل، نقل روایات ساختگی عایشه در ذم امام على عليه السلام(1) و گزارش بدگویی او نسبت به امام در مسجد مدینه و واکنش امام حسن عليه السلام،(2) همه بر گرایش عثمانی عروه دلالت دارند. اسکافی معتزلی نیز عروه را از تابعانی دانسته که به دستور معاویه به امام تهمت های فراوان زده است.(3)

تراجم نویسان و رجالیون اهل سنت او را ثقه خوانده اند.(1) شریح از امام على عليه السلام، عمر بن خطاب و زید بن ثابت روایت کرده؛ و شعبی، ابراهیم نخعی، ابن سیرین و تمیم بن سلمه نیز از او روایت کرده اند.(2)

شریح از معدود فقهای کوفی بود که با امام دشمنی کرد و از اطاعت او خارج شد.(3) در زمان مختار، کوفیان او را عثمانی می دانستند.(4)

به نقل روایات ناشناخته (منكر الحديث) متهم کرده است.(1) او از بسیاری از صحابه همچون ابوبکر، عمر بن خطاب، عثمان بن عفان، امام على عليه السلام، معاذ بن جبل، خالد بن ولید، زبیر بن عوام، عبدالله بن مسعود، حذيفة بن يمان، خباب بن ارت، سعد بن ابی وقاص، ابو موسی اشعری، جریر بن عبدالله، ابوهریره و اسماء دختر ابوبکر روایت کرده است.(2) همچنین حکم بن عتیبه، ابواسحاق سبیعی، طارق بن عبد الرحمن، اسماعیل بن ابی خالد، اعمش و مجالد بن سعید از او نقل خبر کرده اند.(3)

قیس عثمان را برتر از امام می دانست و از آن حضرت بد می گفت؛(4) از این رو او را عثمانی دانسته اند.(5)

موسی بن طلحه نزد رجالیون اهل سنت به وثاقت و صداقت مشهور بود.(1) ابوحاتم رازی او را پس از محمد، فاضل ترین فرزند طلحه دانسته است.(2) او از پدرش طلحه، عثمان بن عفان، زبیر بن عوام، ابوذر غفاری،(3) امام على عليه السلام،(4) يحيی بن طلحه، شعبی و عیسی بن طلحه(5) روایت کرده است و ابواسحاق همدانی، عمرو بن عثمان،(6) سماک بن حرب و طلحه بن يحيى(7) از او روایت کرده اند. حضور او در نبرد جمل به خونخواهی عثمان، دلیلی بر گرایش او به عثمانیه می باشد.

ابو وائل از فقهای کوفه بود(1) و رجالیون و تراجم نویسان اهل سنت، همچون یحیی بن معین، ابن سعد،(2) ابن حبان(3) و عجلی(4) بر وثاقت او تأكيد کرده و ابن عبدالبر بر این امر ادعای اجماع نموده است.(5)

وی از عمر بن خطاب، امام على علیه السلام، ابن مسعود، جریر بن عبدالله بجلی، ابوموسی اشعری، مغيرة بن شعبه،(6) ابن عباس، حذيفة بن یمان و اسامة بن زيد(7) نقل حدیث کرده است.

ابو وائل که در ابتدا از اصحاب امام بود(8) و در صفین نیز در کنار آن حضرت جنگید، به خوارج پیوست و در نهروان همراه آنان شد؛ اما دوباره به جمع یاران على علیه السلام پیوست(9) پس از آن، بار دیگر از آن حضرت روگردان شد و محبت عثمان را به دل گرفت(10) و در حالی که دیگران را از بدگویی نسبت به حجاج منع می کرد،(11) به بدگویی از حضرت و دشمنی با ایشان رو آورد.(12) از این رو او را از عثمانیان كوفه شمرده اند.(13)

ص: 66

عبدالله بن بریده، مجالد بن سعيد، سماک بن حرب و زبید یامی از او روایت کرده اند. شعبی را از قدیمی ترین نمایندگان مکتب تاریخ نگاری عراق که در نقل اخبار به سلسله سند آن کمتر توجه داشته است، دانسته اند.

او محبت على عليه السلام را بی فایده و بغض او را بی ضرر(1) و در ذم شیعیان آن حضرت، سخن گفته(2) است همچنین عمرو بن ثابت به نقل از ابواسحاق، او را از مخالفان امام شمرده است.(3) این در حالی است که در خبری دیگر، او على عليه السلام را همانند مسیح در بنی اسرائیل دانسته که بغض او، برخی را به کفر کشانده است.(4) شاید این سخن ابن سعد که شعبی با مشاهده افراط شیعیان از آنها جدا شده است،(5) توجیه گر سخنان متناقض وی باشد. به هر حال، علمای شیعه به گرایش عثمانی و ضد علوی وی تصریح دارند.(6)

همواره با عبدالله بن مروان و نیز هشام بن عبدالملک بود(1) و سرانجام در سال 124 هجری در سن 72 سالگی در شام در گذشت.(2)

زهری را در فقه، حدیث و سنت سرآمد عصر خود دانسته اند.(3) تراجم نویسان و رجالیون اهل سنت به اتفاق او را ثقه شمرده(4) و مرسل او را صحیح ترین مراسل دانسته اند.(5) زهری از امام سجاد و امام باقر علیهما السلام ، عبدالله بن عمر،(6) عروة بن زبیر،(7) سعید بن مسیب،(8) صفوان بن یعلی،(9) انس بن مالک،(10) ابوطفیل عامر بن واثله، قاسم بن محمد بن ابی بکر، کثیر بن عباس بن عبدالمطلب و بسیاری دیگر روایت کرده است. معمر بن راشد،(11) محمد بن اسحاق،(12) منصور بن معتمر،(13) عباد

ص: 70

بن اسحاق،(1) يزيد بن ابی حبیب،(2) سعید بن ابی مریم،(3) عطا بن ابی رباح، قتادة بن دعامه، یزید بن رومان، ایوب سختیانی، مالک بن انس، سفیان بن عیینه، هشام بن عروه، موسی بن عقبه و بسیاری دیگر از او روایت کرده اند.(4)

زهری از برجسته ترین تاریخ نگاران عثمانی بود. از سویی در روایات و نگاشته های تاریخی خود از قرآن بهره می گرفت(5) و از سوی دیگر، در تدوین تاریخ از شیوه سال شمارانه استفاده می کرد. همچنین وی در مواردی که از یک حادثه، روایات مختلفی با اسنادهای متفاوت وجود داشت، تلاش می کرد تا با مقایسه آنها، گزارشی جامع از آن حادثه ارائه دهد.(6)

با آزادی نگارش حدیث در دوره عمر بن عبدالعزيز و رسمیت یافتن تدوین حدیث، زهری به تدوین سیره و مغازی بر اساس مکتب حدیثی مدینه پرداخت. از این رو وی را نیز از بنیان گذاران این مکتب دانسته اند.(7)

کتاب مغازی زهری(8) منبع موثق سیره نگاران و مغازی نویسان پس از او بود. زهری نخستین کسی بود که واژه سیره را در بیان زندگی پیامبرصلی الله علیه و اله وسلم به کار برد. نقش وی در ترویج سیره تا بدان جا بود که خود را در این عرصه بی بدیل می دانست.(9)

ص: 71

در منابع، گزارش های متناقضی از عملکرد و اعتقادات زهری به چشم می خورد. از سویی ابن شهر آشوب در گزارشی که تنها از او روایت شده، زهری را از کارگزاران بنی امیه خوانده است که پس از قتل مردی، ناامید از بخشش گناهش، به غاری گریخت؛ اما در یکی از سفرهای حج به ملاقات امام سجاد عليه السلام نائل شد و آن حضرت او را از ناامیدی بر حذر داشت و به پرداخت دیه مقتول سفارش کرد. زهری با این سخن که «فرجت عنی یا سیدی، الله اعلم حيث يجعل رسالته» از محضر امام مرخص شد و پس از پرداخت دیه مقتول، به زندگی عادی خود بازگشت و از مریدان امام شد؛ تا بدان جا که مروانیان آن حضرت را پیامبر زهری می خواندند.(1) او از امام با عنوان «زین العابدین» یاد می کرد و آن حضرت را زاهدترین مردمان می دانست.(2)

از سوی دیگر، گزارشی از همراهی وی با عروة بن زبیر در بدگویی از امام على عليه السلام در مسجد مدینه و واکنش امام سجاد عليه السلام نسبت به سخنان آنها موجود است.(3) زهری همچنین راوی دو حدیث از عایشه در ذم امام على عليه السلام است؛ گرچه به نقل از معمر، وی نسبت به صحت این روایات تردید داشت.(4) ابن ابی الحدید نیز او را از منحرفان دانسته است.(5)

بر اساس این گزارش هاست که برخی از رجالیون شیعه، به اشتباه، محمد بن مسلم بن شهاب زهری را شخصیتی متفاوت از محمد بن شهاب زهرى دانسته و اولی را از اصحاب امام سجاد و امام صادق عليهما السلام و از دوستداران

ص: 72

اهل بیت(1) و دومی را از دشمنان شمرده اند؛(2) اما از آنجا که منابع اهل سنت تنها از یک شخصیت با عنوان محمد بن مسلم زهری یاد کرده اند و گزارش های متعددی از دشمنی او با امام حکایت دارد، باید او را از معتقدان به عثمان دانست.

بن ابی بکر، ابن سیرین،(1) ابووائل شقيق بن سلمه، مجاهد و ابراهیم نخعی روایت کرده است و سفیان ثوری و شعبه نیز از او روایت کرده اند.(2)

در حالی که سفیان ثوری از اعتقاد عبدالله به خلافت على عليه السلام پس از سه خلیفه اول خبر داده،(3) ابن سعد او را عثمانی دانسته است.(4) در جمع بین این در گزارش شاید بتوان عبدالله را از عثمانیانی دانست که در قرن دوم به خلافت امام عليه السلام اعتقاد پیدا کردند، اما به جهت برتر دانستن عثمان نسبت به على عليه السلام همچنان عثمانی خوانده می شدند.

بن یزید جعفی، عبيده بن معتب و قعقاع بن صلت(1) روایت کرده است و عبدالرحمن بن محمد محاربی، نضر بن حماد(2) و زید بن معدل(3) از او روایت کرده اند.

حضور سیف در فضای تاریخ نگاری کوفه که فضایی رقابتی میان عرب شمالی و جنوبی بود، او را به اخباری برجسته ای با گرایش های قوی قبیلهای تبدیل کرد. آثار متعدد سیف درباره جنگ های رده و فتوحات بیانگر نقش وی در تاریخ نگاری این دوره است. کتاب هایی چون الجمل، الرده و نیز الفتوح الكبير از نگاشته های اوست.(4)

سيف خالق شخصیت های دروغینی چون عبدالله بن سبأ (عبدالله بن وهب راسبی) معروف به ابن السوداء است که به ادعای سیف، به الوهیت امام على علیه السلام معتقد بود و پیروان فراوانی داشت. او همچنین با تحریف معنای واژه «سبائیه» که بر یکی از قبایل قحطانی یمن از تبار سبأ بن يشجب دلالت داشت، آن را به عنوان نامی برای پیروان عبدالله بن سبأ به کار برد و تلاش کرد تا اعتقاد به وصایت بلافصل امام را که از معتقدات شیعه است، به آنان نسبت دهد.(5) این رفتار سیف را می توان متأثر از گرایش عثمانی و ضد شیعی وی دانست.

تراجم نویسان و رجالیون اهل سنت بر وثاقت اینان تأکید دارند و تنها در خصوص سیف بن عمر است که رجالیون شیعه و اهل سنت بر تضعیف او هم نظرند. همچنین ذهبی، ابوقلابه را از مدلسین دانسته است.

پس اگر خواستی از فضیلت علی بگویی در جمع یاران خود و در خانه هایتان بگویید»(1) و نیز اذعان مروان به اینکه «حکومت ما جز با این سیاست (سب على) استوار نمی ماند»،(2) بیانگر واهمه حاکمان عثمانی از نقل فضایل امام على عليه السلام و توجه مسلمانان به اهل بیت پیامبرصلی الله علیه واله وسلم است.

معاویه در کنار توجه دادن کارگزارانش به مراعات پیروان عثمان، آنان را به سرکوب، تبعید و محرومیت شیعیان از بیت المال فرمان می داد. تبعید صعصعة بن صوحان به بحرین،(3) به شهادت رساندن حجر بن عدی (صحابی متقی پیامبرصلی الله علیه واله وسلم و على عليه السلام ) به بهانه کفر،(4) زندانی کردن و به شهادت رساندن محمد بن ابی حذیفه(5) و نیز به شهادت رساندن و مثله کردن دو تن از حضر میانی که به دست زیاد بن ابیه، حاکم عراق، اسیر شده بودند،(6) گوشهای از جنایات معاویه است.

ابوالحسن مدائنی آورده که معاویه در سال 41 هجری در فرمانی به کارگزارانش گفت: «من حمایت خود را از هر کس که درباره فضایل ابوتراب و اهل بیتش چیزی نقل کند، برداشتم.»

مدائنی در ادامه گزارش خود آورده است که معاویه برای تشویق مردم به نقل فضایل ساختگی عثمان، از کارگزاران خود خواست تا نام مادحین عثمان و روایات ساختگی آنها را برای او ارسال کنند تا هدایا و پاداش هایی برای آنان در نظر گیرد. در پی این سیاست و شیوع فضيلت سازی برای عثمان،

ص: 77

معاویه در فرمانی دیگر از کارگزاران خود خواست تا برای شیخین و دیگر صحابه نیز فضایل بسازند و در مقابل هر فضیلتی که برای علی علیه السلام نقل شده است، فضیلتی برای دیگر صحابه بیاورند. بر این اساس، فقها، قاضیان و قاریان برای نزدیکی به معاویه و بهره مندی از هدایای حکومت، به نشر احادیث ساختگی روی آوردند و نسل های بعدی نیز به گمان اینکه این روایات درست و صحیح هستند، نقل آنها را ادامه دادند.(1)

برخی از این روایات ساختگی از این قرارند:

جابر بن عبدالله انصاری گفت: «مردی از انصار مرد. زمانی که پیامبر را از وفات او آگاه کردیم، بر خلاف سنت همیشگی اش بر جنازه او نماز نخواند و بر او رحمت نفرستاد. وقتی سبب را جویا شدیم، فرمود: او بر عثمان خشمگین بود، خدا بر او خشمگین باد».(2)

عبدالله حمیری از پدرش نقل کرده است: «من به هنگام محاصره خانه عثمان در آنجا حضور داشتم عثمان خطاب به طلحه گفت: «تو را قسم می دهم، آیا به یاد می آوری روزی را که رسول خدا بر ما وارد شد و فرمود: هر یک از شما دست همنشین خود را در دنیا و آخرت بگیرد و تو دست فلانی و فلانی دست فلانی را گرفت و رسول خدا دست مرا گرفت و فرمود: این همنشین من در دنیا و آخرت است؟ طلحه گفت: آری».(3)

از عبدالله بن عمر نقل شده که گفت: «رسول خدا فرمود: وقتی در معراج به آسمان هفتم رسیدم، سیبی به من دادند که چون آن را باز کردم حوریه ای

ص: 78

خنده کنان از آن خارج شد. گفتم به من بگو تو از آن کیستی؟ گفت: من برای مقتول شهید، عثمان بن عفان هستم».(1)

نعمان بن بشیر به نقل از عایشه آورده است: «روزی رسول خدا در سه نوبت، خطاب به عثمان فرمود: خدا ممکن است پیراهنی (خلافت) بر تنت بپوشاند؛ هرگاه منافقان خواستند آن را از تنت بیرون بیاورند، مگذار تا کشته شوی و به دیدارم نائل شوی». نعمان می گوید: «وقتی این سخن را از عایشه شنیدم، پرسیدم: «پس چرا تاکنون این حدیث را نگفتی؟» عایشه گفت: «به خدا فراموش کرده بودم».(2)

جابر نقل کرده است: «نشد که پیامبر بالای منبر رود و نگوید عثمان در بهشت است».(3)

عمر نقل کرده است: «پیامبر فرمود: وقتی عثمان بمیرد، فرشتگان آسمان بر او درود می فرستند. گفتم: فقط بر عثمان یا برای عموم؟ فرمود: تنها برای عثمان».(4)

عروه از عایشه نقل کرده است: «من نزد رسول خدا بودم که عباس و على آمدند. پیامبر به من فرمود: ای عایشه! این دو مرد بر دین من نخواهند مرد». عروه در روایت دیگری به نقل از عایشه آورده است که رسول خدا فرمود: «اگر دوست داری به دو تن دوزخی بنگری، به این دو (عباس و على) نگاه کن».(5)

ابن عباس از رسول خدا نقل کرده است: «ابوبکر و عمر نسبت به من

ص: 79

همانند هارون اند نسبت به موسی».(1)

ابوهریره از رسول خدا نقل کرده است: «برای هر پیامبری دوستی از امتش است و دوست من عثمان است».(2)

ابن ابی الحدید، شارح نهج البلاغه، در کتاب خود فصلی را به احادیث ساخته شده از سوی معاویه در مذمت على عليه السلام اختصاص داده است.(3)

عثمانی مذهبان و پیروان بنی امیه در کنار جعل فضایل برای عثمان و مذمت برای علی عليه السلام، با تحریف روایات فضایل اهل بیت و جایگزین کردن نام برخی از خلفا به جای نام اهل بیت، آن روایات را در مسیر اهداف خود ترویج کردند. آنان همچنین روایاتی در فضیلت معاویه که در آن دوران اصلی ترین مدعی خونخواهی عثمان بود، ساختند. برخی از این روایات عبارت اند از:

ابوهریره و واثله بن اسقع به نقل از پیامبر گویند: «افراد مورد اطمینان نزد خدا سه نفرند: من، جبرئیل و معاویه».(4)

عبادة بن صامت گوید: «خداوند به پیامبر وحی کرد که از معاویه برای نوشتن وحی کمک گیرد؛ چراکه او فردی مورد اطمینان و امین است».(5)

عبدالله بن عمر از رسول خدا نقل کرده است که در جمع اصحابش فرمود: اینک بر شما مردی از بهشت وارد می شود و آنگاه معاویه ظاهر شد و پیامبرفرمود: «ای معاویه! تو از من و من از توأم».(6)

پس از معاویه، دیگر حاکمان عثمانی مذهب اموی، سیاست های وی در

ص: 80

تحریف حقایق و منع نقل فضایل امام را دنبال کردند. هشام بن عبدالملک به اعمش که گرایشی شیعی داشت نوشت که برای من از فضایل عثمان و زشتی های علی عليه السلام بنویس. اعمش نامه وی را در دهان گوسفندی گذاشت و در پاسخ او نوشت: «اگر تمام مناقب روی زمین برای عثمان و تمام زشتی ها برای علی باشد، برای تو نفع و ضرری ندارد».(1)

در نقلی دیگر آمده است که معمر از زهری نام کاتب صلح حدیبیه را پرسید. وی از على عليه السلام نام برد، خندید و گفت: «اگر از اینان (بنی امیه) سؤال کنی، می گویند عثمان!»(2)

هم چنین آمده است که خالد بن عبدالله قسری، حاکم اموی عراق، از زهری خواست تا کتابی در سیره بنویسد، زهری از او درباره نگارش اخبار مربوط به على عليه السلام در آن کتاب پرسید. خالد در پاسخ، از او خواست تا چیزی از اخبار آن حضرت ننویسد و تنها به اخباری ساختگی درباره امام اشاره نماید که آن حضرت را در قعر جهنم معرفی می کنند.(3)

از گزارش های فوق بر می آید که در کنار تلاش های حاکمان اموی، گزارشگران زبیری، همچون عبدالله بن زبیر نیز به عنوان بخش عظیمی از جامعه عثمانی قرون نخستین، سعی می کردند فضایل علی عليه السلام را محو کنند و در مقابل با جعل روایاتی در مدح خلفای نخستین، آنان را نزد مسلمانان برتر جلوه دهند.

پس از شکست قیام عبدالله بن زبیر و کشته شدن وی و برادرش مصعب، به دست سپاه عبدالملک بن مروان در سالهای 72 و 73 هجری، آل زبیر و

ص: 81

آل امیه بر سیاست مدارا و همزیستی مسالمت آمیز هم نظر شدند؛ از این رو به دستور عبدالملک، اموال ابن زبیر به خاندان وی بازگردانده شد و بزرگان این خاندان، همچون عروة بن زبیر(1) و محمد بن منذر بن زبير،(2) از جایگاه ممتازی در دربار اموی برخوردار شدند.

به رغم تلاش هایی که در محو فضائل على عليه السلام شد، روایات بسیاری به دست راویان دوره های بعد رسید و در کتب مختلف تدوین شد. البته بسیاری از این راویان در گزینش و چینش روایات به تناسب سلیقه و مذاق سیاسی و مذهبی خود عمل کردند؛ از این رو باید همواره به تاریخ نگاری عثمانی با دیده تردید نگریست و روایات فضايل خلفا و صحابه و گزارش های تاریخی این دسته از گزارشگران را مورد ارزیابی سندی و محتوایی قرار داد.

گستردگی تحریفات در تاریخ نگاری قرون نخستین، بزرگان و علمای اهل سنت را نیز به پالایش اخبار وا داشته است؛ کتاب الموضوعات ابن جوزی که در آن به نقد و بررسی اخبار ساختگی توجه شده، از جمله این اقدامات است.

ص: 82

ص: 84

گزارش های عثمانیه در خصوص حوادث پس از قتل عثمان، به خصوص بیعت مردم با امام على علیه السلام، بسیار ضد و نقیض است، گاه آن حضرت را مشتاق و حریص به تصدی حکومت در شرایط بحران زده مدينه معرفی کرده اند و گاه مدعی شده اند که ایشان و افرادی همچون طلحه و زبیر، به رغم داشتن هوادارانی در میان مسلمانان، از قبول حکومت سرباز زده و برای در امان ماندن از تبعات پذیرش حکومت در شرایط بحرانی مدینه به خارج از شهر رفته و در باغ های اطراف ساکن شده بودند.

در این میان، گزارش های زهری بارزترین نمونه اختلاف و تعارض است. او در گزارشی امام را در رقابت با طلحه و حریص بر تصاحب منصب خلافت معرفی کرده است؛ به گونه ای که بعد از کشته شدن عثمان، از ترس آنکه مبادا مردم با طلحه بیعت کنند، آنان را به بیعت با خود فراخواند و آنان نیز با او بیعت کردند.(1)

این در حالی است که در گزارشی دیگر، به نقل از عبيد الله بن عبدالله و او از مسور بن مخرمه آورده است که پس از کشته شدن عثمان، امام در مسجد بود و مشاهده کرد که مردم برای بیعت به سوی طلحه می روند. از مسجد خارج شد تا به خانه خود باز گردد؛ اما در راه به مردی از قریش برخورد و او امام را به کشتن عثمان و تصاحب حکومت او متهم کرد. آن حضرت به مسجد بازگشت و بر منبر رفت. در این میان، کسی فریاد برآورد و مردم را از

ص: 85

حضور امام بر منبر مسجد باخبر کرد؛ پس همگان به بیعت با امام رو آوردند.(1)

زهری همچنین در گزارش های دیگری از پیشنهاد امام به طلحه و زبیر برای تصدی خلافت خبر داده؛ چنانکه به نقل از عوف آورده است: زمانی که مردم خواستند تا با امام بیعت نمایند، آن حضرت از طلحه خواست دست خود را پیش بیاورد تا با او بیعت کند؛ اما طلحه، امام را برای خلافت شایسته تر دانست.(2) نیز آورده است که امام در دیداری با طلحه و زبیر آمادگی خود را برای بیعت با هر کدام از آن دو اعلام داشت.(3)

در برابر گزارش های متناقض و جانبدارانه زهری، باید به گزارش های شعبی و سیف بن عمر اشاره کرد. شعبی درباره اصرار مردم بر بیعت با امام و استنکاف آن حضرت آورده است: مردم نزد امام که در بازار بود، آمدند تا با آن حضرت بیعت کنند؛ اما ایشان نپذیرفت و از آنان خواست تا به تأسی از عمر بن خطاب، کمی صبر نمایند تا همه مردم جمع شوند و خلیفه با مشورت آنان انتخاب شود. مردم سخن امام را پذیرفتند و بازگشتند.

شعبی در ادامه گزارش خود، به نگرانی مردم از تأخیر در بیعت و بروز اختلافات شدید میان شورشیان اشاره کرده و گفته است: برخی فکر کردند که اگر کار همچنان ناتمام بماند و مردمی که از مناطق دیگر آمده اند باز گردند، در حالی که هنوز خليفه ای مشخص نشده، کار به اختلاف کشیده خواهد شد؛ لذا بار دیگر نزد امام رفتند. مالک اشتر به رغم استنکاف امام، دست ایشان را گرفت و بیعت کرد و مردم نیز چنین کردند.(4)

ص: 86

با وجود آنکه در گزارش شعبی هیچ سخنی از طلحه و زبیر به عنوان رقیبان امام به میان نیامده است، در گزارش های سیف، مردمان مصر و مدینه، طرفدار امام؛ مردمان کوفه، طرفدار زبیر؛ و مردمان بصره، خواهان بیعت با طلحه معرفی شده اند.

سیف در میان گزارشگران عثمانی، گزارش های جامعی از وضعیت مدینه پس از قتل عثمان ارائه داده و رقابت گروه های حاضر در شهر برای به قدرت رساندن کاندیدای مورد نظر خود را ترسیم کرده است. او در گزارشی از ابوحارثه و ابوعثمان آورده است: پس از گذشت پنج روز از قتل عثمان، در روز پنج شنبه، مردم مدینه جمع شدند تا کار خلافت را یکسره کند؛ در حالی که سعد بن ابی وقاص و زبیر از شهر خارج شده بودند، طلحه در باغ خویش سکنی گزیده بود و بنی امیه همچون وليد، سعید و مروان به مکه فرار کرده بودند. در این اجتماع، مردم مصر، مردمان مدينه از اهل شورا خواندند و نظر خود را در موضوع خلافت تابع آنان دانستند؛ از این رو تعیین خلیفه را بر عهده آنان گذاشتند.(1)

سیف در گزارشی از محمد بن عبدالله بن سواد و طلحة بن اعلم و ابوحارثه و ابو عثمان ضمن اشاره به گذشت پنج روز از قتل عثمان و عدم تعیین خلیفه به نقل از غافقی بن حرب والی مدینه، آورده است: مردم التماس می کردند که کسی خلافت را بپذیرد؛ اما هیچ کس قبول مسئولیت نمی کرد. مصریها به دنبال امام بودند؛ اما حضرت از دست آنان به باغ های اطراف رفته بود و از آنان دوری می جست و حتی با آنان سخن نمی گفت. کوفیان به دنبال زبیر و اهل بصره به دنبال طلحه بودند؛ اما آنان نیز دوری می گزیدند.

ص: 87

مردم گرچه در کشتن عثمان هم صدا بودند، اما در تعیین خلیفه اختلاف داشتند؛ لذا وقتی خودداری این سه تن را دیدند، بر آن شدند تا هر کسی عهده دار خلافت شد با او بیعت کنند. کسی را سراغ سعد بن ابی وقاص فرستادند و با این سخن که تو از اهل شورا هستی، از او خواستند که خلافت را عهده دار شود؛ اما او نپذیرفت. سپس نزد عبدالله بن عمر رفتند؛ اما او نیز امتناع کرد و گفت: پذیرش این مقام، انتقام الهی را به دنبال دارد.(1)

اوضاع نابسامان مدینه که می توانست در هر لحظه به فاجعه ای بزرگ تر منجر شود، مصریان را که در شورش علیه عثمان نقش بارزی داشتند، به واکنشی سخت گیرانه واداشت. به گزارش سیف از محمد بن عبدالله بن سواده و طلحة بن اعلم، زمانی که مصریان با استنکاف بزرگان صحابه از پذیرش خلافت مواجه شدند، به مردم مدینه دو روز فرصت دادند تا یکی را برای خلافت انتخاب کنند و آنان را تهدید کردند که در غیر این صورت، علی، طلحه، زبیر و مردان زیادی را خواهند کشت؛ لذا مردم نزد امام آمدند و از او خواستند تا اداره حکومت را در دست گیرد. امام على علیه السلام از قبول خلافت استنکاف کرد؛ اما مردم بر خواسته خود اصرار ورزیدند و اعلام کردند که روز بعد، وعده بيعت عمومی با امام خواهد بود.(2)

از مجموع گزارش های سیف، چند نکته اساسی مشخص می شود: درخواست مصریان از مردم مدینه برای تعیین خلیفه و تأکید بر قبول بیعت با خلیفه مورد نظر آنها، تصریح سیف بر استنکاف امام از قبول خلافت و خروج از شهر، پیشنهاد امام در خصوص سپردن خلافت به افرادی که در سر هوای خلافت داشتند (بر خلاف نظر زهری که امام را بر خلافت حریص می دانست) و تصریح بر اتفاق و اجماع افراد حاضر در شهر بر بیعت با امام.

ص: 88

درخواست امام از آنان برای شرکت در جنگ بی معنا بود. در تأیید این دیدگاه می توان به گزارشی از سیف استناد جست که در آن به صراحت بیان کرده است: حضرت پس از آگاهی از حرکت سپاه مکه، از عبدالله بن عمر خواست که او را در جنگ همراهی کند؛ اما عبدالله، حضور خود را به همراهی همه اهل مدینه مشروط کرد.(1)

زهری نیز از جمله عثمانیانی است که تلاش کرده اجماع حاضرین در مدینه برای بیعت با امام را خدشه دار نماید. او در گزارشی آورده است: گروهی از مردم با امام بیعت نکردند و به شام گریختند که قدامة بن مظعون، عبدالله بن سلام و مغيرة بن شعبه از جمله این افراد بودند.(2) این در حالی است که به گزارش سیف، مغیره تا روزها بعد از بیعت مردم با امام در مدینه ماند و به ایشان در خصوص عزل کارگزاران عثمان مشورت داد.(3) زهری هم چنین در گزارشی تأمل برانگیز، بیعت زبیر را منکر شده است.(4)

در رد این دسته از گزارش ها می توان به گزارش دیگری از زهری اشاره کرد که در آن به اجماع بیعت کنندگان تصریح کرده است.(5) هم چنین باید به گزارش سیف از محمد و طلحه استناد جست که حاکی از اجماع مردم در بیعت با امام است.(6) روایات دیگری نیز مبنی بر بیعت اهل حرمین و عامه مسلمانان گزارش شده که نافی ادعاهای منکران اجماع است.(7)

ص: 90

پس از آن، حکیم بن جبله عبدی سراغ زبیر رفت و او را برای بیعت با امام فراخواند. بعدها زبیر در وصف چگونگی بیعت خود با امام، حکیم را دزدی از بنی عبد القيس خواند که با فشار او با امام بیعت کرده است.(1)

زهری نیز در اثبات وجود مخالفان بیعت با امام و کسانی که به زعم او با اکراه بیعت کردند، آورده است: پس از بیعت مردم با امام، آن حضرت کسانی را به سوی طلحه و زبیر فرستاد تا برای بیعت حاضر شوند؛ اما طلحه تعلل کرد. مالک اشتر، شمشیر کشید و او را به مرگ تهدید کرد در این حال، طلحه از بیعت گریزی ندید و با امام بیعت کرد و به دنبال او زبیر نیز بیعت نمود.(2)

سیف به نقل از محمد بن عبدالله بن سواده و طلحة بن اعلم آورده است که گروهی از مردم مدینه پس از ملاقات با امام و درخواست پذیرش حکومت از ایشان، با یکدیگر مشورت کردند و به این نتیجه رسیدند که زبیر و طلحه را برای بیعت با امام بیاورند؛ زیرا بر این باور بودند که در صورت بیعت آن دو، حکومت امام استوار خواهد شد. پس بصریان، حکیم بن جبله عبدی را به همراه چند تن به سوی زبیر، و کوفیان، اشتر را به سوی طلحه فرستادند تا با زور شمشیر آنان را به مسجد بیاورند. این دو گروه از اینکه به نوعی مقهور قدرت مصریان شده بودند، ناراحت و از طلحه و زبیر عصبانی بودند.

فردای آن روز، یعنی در روز جمعه، مردم در مسجد جمع شدند و امام بر منبر رفت و در سخنانی ضمن تأکید بر حق مردم در انتخاب خلیفه، آمادگی خود را برای کناره گیری از این مسئولیت اعلام کرد؛ اما آنان همچنان بر تعیین امام به عنوان حاکم خود اصرار کردند. آنگاه کوفیان طلحه را آوردند تا با امام بیعت کند و او با اعلام ناخرسندی از این انتخاب، بیعت کرد. از آنجا که دست طلحه عليل بود، یکی از میان جمع فریاد برآورد که إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا

ص: 92

إِلَيْهِ رَاجِعُونَ و از بی سرانجامی این کار سخن گفت. سپس زبير را آوردند و او همانند طلحه بیعت کرد. پس از او نیز کسانی را آوردند که از بیعت با امام ناخرسند بودند. در ادامه مردم برخاستند و با آن حضرت بیعت کردند.(1)

سیف از ابوزهیر ازدی و او از عبدالرحمن بن جندب و او از پدرش آورده است که وقتی عثمان کشته شد و مردم بر انتخاب امام هم سخن شدند، اشتر نزد طلحه رفت تا او را برای بیعت بیاورد و چون طلحه بیعت خود را به بیعت مردم موکول کرد، شرط او را نپذیرفت و او را کشان کشان تا مسجد آورد. پس طلحه بر منبر رفت و با امام بیعت کرد.(2)

گزارش این سه تن در تعارض آشکار با یکدیگر است؛ چراکه شعبی و زهری مدعی شده اند که ابتدا مردم با امام بیعت کردند و سپس از طلحه و زبیر به زور بیعت گرفتند، در حالی که سیف آورده است پس از بیعت طلحه و زبیر مردم برخاستند و با امام بیعت کردند. هم چنین زهری و شعبی در گزارشی معتقدند که طلحه بیعت خود را به بعد از بیعت مردم موکول کرد، در حالی که در گزارش دیگری مدعی شده اند ابتدا مردم بیعت کردند و سپس به سراغ طلحه و زبیر رفتند. با این وصف اگر گزارشی که به شرط طلحه برای بیعت اشاره کرده، صحيح باشد، در واقع شرط او پیش از آن محقق شده بوده و دیگر نیازی به اجبار و تهدید نبوده است.

هم چنین باید به گزارش دیگر زهری توجه کرد که در تعارض آشکار با این دسته از گزارش ها، بیعت طلحه و زبیر با امام را به نحوی نقل می کند که در آن هیچ اشاره ای به خشونت وجود ندارد.(3) از این رو باید بیعت این افراد را

ص: 93

بدون اجبار دانست؛ چنانکه امام على علیه السلام نیز بر بیعت طلحه و زبیر بدون اصرار و اکراه تأكید فرموده است.(1)

برای رد ادعای زور و تهدید در بیعت، می توان از اخبار واقعه جمل و عدم همراهی مردم مدینه با امام بهره گرفت؛ زیرا به گزارش بسیاری از عثمانیان، مردم مدینه امام را در سرکوب شورش اهل مکه یاری نکردند و این در حالی بود که همه با آن حضرت بیعت کرده بودند. در هیچ گزارشی، از تهدید این افراد سخن به میان نیامده، بلکه به تلاش های مسالمت آمیز امام در گفتگو و رایزنی با این عده اشاره شده است. این رفتار حضرت در برابر کسانی که با ایشان بیعت کرده بودند به خوبی بیانگر این مطلب است که ایشان هیچ گاه خواهان همراهی مردم در سایه تهدید و فشار نبوده است.

از جمله این گزارش ها، گزارش سیف از محمد و طلحه است که گفته اند: زمانی که امام نیروهای خود را آماده مقابله با شام می کرد، از حرکت سپاه مکه به سوی بصره آگاه شد. ایشان این مسئله را مایه به هم ریختگی جامعه دانست و از مردم مدینه خواست تا علیه آنان بسیج شوند؛ اما آنان طفره رفتند. سپس امام کمیل نخعی را سوی عبدالله بن عمر فرستاد تا او را نزد امام بیاورد. عبدالله در پاسخ به درخواست امام، خود را یکی از مردم مدینه خواند و حضور خود در سپاه را منوط به همراهی اهل مدینه کرد. امام از او خواست که حداقل عليه آن حضرت اقدامی نکند.

عبدالله پس از آن نزد ام کلثوم (دختر امام) رفت و او را از شرایط موجود آگاه ساخت و از سفر خود به مکه برای انجام عمره و اطاعت پذیری از امام مادامی که او را به جنگ فرا نخواند سخن گفت.

فردای آن روز به امام خبر دادند که عبدالله به سوی شام حرکت کرده است. امام سواران خود را طلبید تا در راه های خروجی شهر، وی را بیابند.

ص: 94

در این میان، ام کلثوم نزد پدر خود آمد و آن حضرت را از سفر عمر عبدالله و سخنان او آگاه کرد و خبر خبر چینان را دروغ دانست و خود ضامن کردار او شد. امام نیز پذیرفت و سواران خود را باز گرداند.(1)

سیف همچنین آورده است: وقتی امام از حمایت اهل مدینه دلسرد شد بزرگان شهر را فراخواند و از آنان یاری خواست. با سخنان حضرت، دو تن از بزرگان انصار به نام های ابو الهيثم بن تیهان بدری و خزيمة بن ثابت - فردی غیر از خزيمه ذو شهادتین - بر همراهی امام هم داستان شدند.(2)

به گزارش سیف، آنگاه که امام از پنهان شدن زیاد بن ابیه در خانه نافع بن حارث آگاه شد، به خاطر اینکه زیاد از ایشان دست کشیده و حاضر به نبرد با ناکثین نشده، از او گله کرد؛ اما نه تنها هیچ برخورد خشونت آمیزی با وی نکرد، بلکه از او خواست تا به همراه عبدالله بن عباس که از سوی امام، والی بصره شده بود، به آنجا برود و مسئولیت خراج و بیت المال بصره را عهده دار شود و او نیز چنین کرد. امام همچنین از ابن عباس خواست تا به نظرات و راهنمایی های او توجه کند.(3)

نکته دیگری را که می توان برای رد ادعای تهدید و زور در بیعت بیان کرد، آن است که بر اساس ادعای شعبی افرادی چون سعد بن ابی وقاص، عبدالله بن عمر، اسامة بن زيد، محمد بن مسلمه و وهب بن صیف نیز با امام بیعت نکردند و بیعت خود را به بعد از بیعت همه مردم موکول ساختند.

حال باید پرسید چرا جبر و تهدیدی که در خصوص بیعت طلحه و زبیر ادعا می شود، در مورد این افراد طرح نشده است؟ با اینکه در میان این افراد،

ص: 95

بزرگانی چون سعد بن ابی وقاص و عبدالله بن عمر حضور دارند که بیعت آنان همانند طلحه و زبیر تأثیر گذار بود یا اجبار افرادی چون وهب بن صیف و محمد بن مسلمه تبعات منفی کمتری به دنبال داشت.

از این رو به نظر می رسد تلاش عثمانیان برای تلقین این ادعا که زور و تهدید در بیعت طلحه و زبیر دخیل بوده، تنها با هدف تبرئه این افراد از پیمان شکنی و به راه انداختن نبرد جمل و ریختن خون هزاران مسلمان بوده است.

سیف به نقل از محمد و طلحه آورده است که امام در روز سوم حکومت خود از مردم خواست تا بدویان را از شهر بیرون کنند و از بدویان خواست تا به سرزمین خود بازگردند. آنان پذیرفتند؛ اما سبائیان از پذیرش فرمان حضرت سرباز زدند. سپس امام به خانه خود بازگشت و در ملاقات با طلحه و زبیر و گروهی از اصحاب، زمان را برای گرفتن انتقام خون عثمان مناسب خواند؛ اما این بار آنان شرایط را مناسب ندیدند.

طلحه و زبیر از امام خواستند تا به آنها اجازه دهد به سوی کوفه و بصره بروند و سپاهی برای دفع فتنه این افراد به مدینه بیاورند. مغیره نیز از امام خواست تا در عزل کارگزاران عثمان عجله نکند و پس از بیعت مردم مناطق دیگر، به این کار بپردازد. امام از آنها خواست تا فرصت دهند در مورد پیشنهاداتشان فکر کند.

فردای آن روز مغیره دوباره نزد امام آمد و این بار نظری خلاف حرف دیروز خود زد و پیشنهاد داد تا در عزل کارگزاران عثمان تعجیل کند. او به هنگام خروج از خانه امام، پیشنهاد جدید خود را فریب کاری خواند و آن را نتیجه بی توجهی امام به سخنان دیروزش که از روی خیر خواهی بود، دانست.

در آن لحظه، ابن عباس که وارد مجلس می شد او را دید و از امام در مورد او سؤال کرد. امام صحبت های متفاوت مغیره را به او گفت، پس ابن عباس سخنان دیروز مغیره را از روی خیرخواهی و سخنان امروزش را فریب کاری دانست. ابن عباس صحیح ترین کار را این می دانست که امام در زمان قتل عثمان از مدینه خارج می شد و به سوی مکه می رفت تا از سوی بنی امیه به کشتن عثمان متهم نمی شد.(1)

ص: 97

سیف در این دو گزارش خود، برای اولین بار از گروهی به نام سبائیان نام می برد و پس از آن با ساختن نقش هایی برای آنان تلاش می کند تا آنان را گروهی جنگ طلب و تأثیر گذار در حوادث عصر امام معرفی نماید. از سوی دیگر، در این گزارش ها به وضوح از آمادگی امام برای گرفتن انتقام خون عثمان، تنها سه روز بعد از بیعت مردم، یاد شده است و این با ادعای عثمانیه مبنی بر دست داشتن آن حضرت در قتل عثمان و کوتاهی ایشان در برخورد با قاتلان او منافات دارد.

ص: 98

ص: 100

قیس نیز زمانی که به آیله رسید، با ممانعت گروهی مواجه شد؛ اما خود را از پیروان عثمان معرفی کرد و راه را بر او باز کردند. وقتی به مصر رسید، با دسته بندی های مختلفی مواجه شد. برخی از امام اطاعت می کردند و برخی در انتخاب خود توقف کرده بودند و منتظر بودند تا قاتلان عثمان، قصاص شوند و سپس به امام بپیوندند. گروهی نیز می گفتند اگر امام برادران ما را قصاص نکند با او هستیم. قیس شرایط مصر را برای امام نوشت.

عثمان بن حنيف بدون هیچ مانعی وارد بصره شد و مردم آنجا را در گروههای مخالف و موافق قصاص یافت. عماره نیز که عازم کوفه بود، در زباله، طلیحه اسدی را دید که مدعی خونخواهی عثمان بود و وقتی به کوفه رسید با قعقاع مواجه شد که همراه با پیروان خود از یاری عثمان بازگشته بودند. چون قعقاع عماره را به مرگ تهدید کرد، وی به مدینه بازگشت.

اما عبیدالله زمانی که به یمن رسید خبر یافت که یعلی بن امیه، عامل عثمان در یمن، پس از جمع آوری خراج این منطقه به سوی مکه رفته است.

با بازگشت برخی از کارگزاران و نیز آگاهی امام از شرایط شهرها، آن حضرت، طلحه و زبیر را فراخواند و آنان را از وضعیت پیش آمده آگاه کرد و چاره را در آن دید که ابتدا با نامه نگاری و گفتگو مشکلات را حل نماید و جنگ را آخرین راه دانست. امام نامه ای نوشت و آن را توسط سبره جهنی و معبد اسلمی برای معاویه و ابوموسی اشعری فرستاد. ابوموسی در پاسخ امام از اطاعت و بیعت اهل کوفه خبر داد؛ اما معاویه جواب نامه امام را ننوشت و پیک امام را تا چند ماه نزد خود نگاه داشت.(1)

به گزارش زهری پس از آنکه قيس، والی امام در مصر شد، معاوية بن ابی سفیان و عمرو بن عاص تلاش کردند تا او را از مصر خارج کنند و خود بر آنجا مسلط شوند؛ اما قیس با تدبیر خود مانع این کار شد. سرانجام

ص: 102

معاویه خدعه ای کرد و امام را در برابر قیس قرار داد.

معاویه به اهل شام سفارش کرد قیس را سب نکنند و با او نجنگند و او را ناصح و همراه خود معرفی کرد. همچنین شایعه ساخت که او با مردم خربتا که دوستدار معاویه هستند، با عطوفت رفتار می کند و مقرری آنان را می پردازد و آنها را بزرگ می دارد. معاویه این سخنان را برای جاسوسانش در عراق هم نوشت تا به نحوی به گوش امام برسانند.

با شیوع این مطالب و پیشنهاد محمد بن ابی بکر و عبدالله بن جعفربن ابی طالب مبنی بر عزل قيس، آن حضرت در نامه ای به او خواستار جنگ با مردم خربتا که ده هزار تن بودند، شد؛ اما قیس آنان را بزرگان مصر دانست که دل به معاویه دارند و باید با روش مدارا آنان را کنترل نماید؛ از سوی قیس جنگ با مردم خربتا را که توان نظامی همسانی با قیس داشتند بی اثر دانست چراکه به دنبال اصرار امام بر جنگ با خربتا، قیس در نامه ای از ایشان خواست در صورتی که به او اعتماد ندارد، عزلش کند. امام مالک اشتر را والی خود بر مصر کرد؛ اما مالک در مسیر مصر و در منطقه ای به نام قلزم، بر اثر نوشیدن عسل، مسموم و کشته شد. عمرو بن عاص آن عسل را لشکر خداوند برای از میان برداشتن دشمنان خود دانست. پس از آن، امام، محمد بن ابی بکر را به عنوان والی مصر برگزید.(1)

زهری آورده است: وقتی محمد بن ابی بکر برای تصدی ولایت مصر نزد قیس آمد، قیس به او گفت: «از نزد کسی آمدی که نظر درستی ندارد، اما تلاش شما در برکناری من مانع نمی شود که تو را نصیحت نکنم». او سپس حیله ای را که در کنترل معاویه و عمرو و مردم خربتا به کار گرفته بود برای

ص: 103

محمد گفت؛ اما او سخنان قيس را به کار نبست و مردان ربیعه را به سوی مردم خربتا اعزام کرد. آنان در جنگ شکست خوردند و محمد فراری شد.(1)

به نقل زهری، قیس بن سعد بن عباده از مصر به مدینه رفت، اما مروان و اسود بن ابی البختری او را تهدید کردند و قیس از ترس آنکه او را بگیرند و بکشند، به سوی امام در کوفه بازگشت. معاویه با شنیدن این خبر، سخت از کار مروان و اسود خشمناک شد و بازگشت قیس نزد امام را خطرناک تر از آن شمرد که صد هزار مرد جنگی به کمک امام رفته باشند.

با حضور قیس در کوفه و رسیدن خبر کشته شدن محمد بن ابی بکر در مصر، امام دانست که تدبیر قیس در مصر صحیح بوده است و کسانی که از او بد می گفتند، در اشتباه بودند. از آن پس امام در همه امور با قیس مشورت می کرد.(2)

زهری در این گزارش تلاش کرده تا رابطه میان قيس و امام را بسیار تیره جلوه دهد و حتی سخنان تندی از زبان قیس در مورد امام آورده است؛ این در حالی است که صنعانی (م 211ق) به داستان عزل قيس و مشورت دادن وی به محمد بن ابی بکر پرداخته و سخن قیس را به گونه ای نقل کرده که در مفهوم با سخن گزارش شده از سوی زهری بسیار متفاوت است و در آن، شائبه جسارت به امام وجود ندارد.

به نقل صنعانی، قیس خطاب به محمد بن ابی بکر گفت: «أنك قد جئت من عند امرئ لارأى له في الحرب»؛ یعنی تو از نزد مردی می آیی که نظری به جنگ ندارد».(3) نقش قیس در همراهی با امام پس از حضور وی در کوفه، همچون شرکت در نبرد صفین و قبول ریاست شرطه کوفه،(4) از دیگر شواهد

ص: 104

ارادت قیس به امام على علیه السلام است که با گزارش زهری منافات دارد.

نبخشیده نبود. یهودی مدعی بود که زره در دست اوست، پس او مالک زره است. آنگاه که شریح از امام برای ادعایش شاهد خواست، ایشان، قنبر و فرزندش حسن علیه السلام را به عنوان شاهد معرفی کرد، ولی شریح از پذیرش شهادت حسن علیه السلام به دلیل آنکه فرزند امام است، خودداری کرد.

این قضاوت شریح، تعجب امام را برانگیخت و عدم پذیرش شهادت فرزند را ناصحیح دانست. با صدور حکم شریح به نفع مرد یهودی، وی از اینکه حاکم جامعه اسلامی همچون فردی عادی در محکمه حاضر شد، متحول گشت، اسلام آورد و در نهروان در رکاب امام جنگید.(1) مشابه چنین گزارشی را شعبی از عمرو بن شمر و او از جابر بن یزید جعفی نقل کرده است.(2)

شریح همچنین نقل کرده است که خانه ای به ارزش هشتاد دینار خرید.

زمانی که امام از این معامله مطلع شد، او را فراخواند و از اینکه در این دنیای فانی تا بدین حد خود را به رنج و سختی می اندازد، اظهار تعجب کرد و به او سفارش نمود به جای تلاش برای تأمین دنیا به فکر تأمین آخرتش باشد.(3)

به نقل شریح، على علیه السلام با شلاقی در بازار کوفه می گشت و بازاریان را به کسب حلال و قناعت به سود کم، توصیه می کرد.(4)

شنیدن سخنان رسول خداصلی الله علیه واله وسلم گواهی ندادند. پس امام کسانی را که به رغم شنیدن فرمایشات پیامبر صلی الله علیه واله وسلم از شهادت خودداری کردند، نفرین کرد و از خداوند خواست تا هیچ یک از آنان از دنیا نروند، مگر آنکه نشانی از این دروغشان آشکار شود. پس انس دچار برص، براء مبتلا به کوری و جریر نیز که پیش از هجرت به مدینه بیابان نشین بود، بار دیگر به موطن خود بازگشت و در همان جا مرد.(1)

جابر بن یزید جعفی، از گزارشگران شیعی، اشعث بن قیس کندی را نیز به عنوان یکی از کسانی یاد کرده است که حاضر نشدند بر حادثه غدیر شهادت دهند(2) و این در حالی است که دیگر گزارشگران شیعی و عثمانی از اشعث یاد نکرده اند. همچنین طبق گزارش هایی ازعبدالرحمن بن ابی لیلی(3) و ابوطفیل عامر بن واثله،(4) از گزارشگران شیعی، دوازده نفر از انصار بدری در آن مجلس بر شنیدن سخنان رسول خدا در غدير شهادت دادند.

عبدالله بن زیبر به نقل از عبدالله بن شریک و او از پدرش آورده است که در روز جمعه على علیه السلام بر منبر رفت و خود را بنده خدا و برادر رسول خداصلی الله علیه واله وسلم معرفی کرد و هر کس را که همانند ادعای او را داشته باشد، دروغگو خواند. امام در ادامه از مظلومیت خود پس از رحلت رسول خداصلی الله علیه واله وسلم سخن گفت و از دستور پیامبرصلی الله علیه واله وسلم ماه مبنی بر جنگ با ناکثین (طلحه

ص: 107

و زبیر)، قاسطين (معاویه و اهل شام) و نیز مارقین (اهل نهروان) خبر داد و فرمود: «اگر آن حضرت به نبرد با گروه چهارمی فرمان می داد، با آنها نیز می جنگیدم».(1)

به نقل شعبی از ابووائل، از امام على عليه السلام خواسته شد تا برای پس از خود، کسی را جانشین نماید؛ اما آن حضرت با رد این پیشنهاد، اجماع مردم را کافی و مفید دانست و در تأیید گفتار خود به اجماع آنان پس از رحلت پیامبرصلی الله علیه واله وسلم اشاره کرد.(2) این گزارش با سلسله اسناد متفاوت از ابووائل در منابع مختلف به چشم می خورد.(3) توجه منابع اهل سنت به نقل این گزارش را باید متأثر از تلاش آنان در جعل فضایل برای خلفای نخستین و برتر جلوه دادن آنان بر امام دانست.

ص: 108

ص: 110

پس از هشت روز از کشته شدن عثمان، مردم مدینه را به بیعت با امام مجبور کرده اند.

عایشه با شنیدن این سخنان، به مکه بازگشت و در مسجد الحرام برای مردم سخنرانی کرد. او علت خشم شورشیان از عثمان را تنها کتک زدن مردم توسط کارگزارانش، به کارگیری جوانان در امور حکومت و قرق برخی مناطق دانست و ادعا کرد که چون عثمان به خواسته آنان جامه عمل پوشانیده بود، دیگر بهانه ای برای شورش نداشتند؛ اما آنها تعدی کردند، برخلاف گفتارشان عمل نمودند؛ حرمت ماه حرام را شکستند، خون ریختند و غارت کردند.

عایشه در سخنان خود، یک انگشت عثمان را برتر از امثال شورشیان خواند و مردم را به سرکوب آنها فراخواند و عثمان را به سبب ظلمی که بر او شده بود، پاک دانست. با این سخنان، عبدالله بن عامر حضرمی (والی مکه) اولین کسی بود که آمادگی خود را برای مقابله با قاتلان و شورشیان اعلام کرد.(1)

شعبی این گزارش را به نحوی بیان کرده که گویا عایشه از قتل عثمان و بیعت امام، هم زمان آگاهی یافته و به مکه بازگشته است؛ در حالی که با توجه به فاصله حداقل شش روزه میان قتل عثمان و بیعت با امام بسیار بعید به نظر می رسد که خبر قتل عثمان با آن مقدار تأخیر به مکه رسیده باشد.

در گزارش شعبی آمده است: وقتی عایشه از مکه به سوی مدینه خارج شد، در راه آگاه شد که عثمان کشته شده و مردم با امام بیعت کرده اند؛ بنابراین دوباره به مکه بازگشت. در مکه، عبدالله بن عامر حضرمی در ملاقات با عایشه از کشته شدن عثمان و قصد عایشه از خونخواهی او مطلع شد و اولین کسی بود که آمادگی خود را برای همراهی او اعلام کرد؛ سعید بن عاص و دیگر امویان نیز آمادگی خود را اعلام کردند، همچنین عبدالله

ص: 112

بن عامر بن کریز از بصره، یعلی بن امیه از یمن و طلحه و زبیر از مدینه به عایشه پیوستند و بر آن شدند تا به سوی بصره حرکت کنند. عایشه در سخنانی خونخواهی عثمان را کاری بزرگ و سخت دانست و نسبت به آمادگی مردم شام و رسیدن به نتیجه، اظهار امیدواری کرد.(1)

در برابر این دو گزارش، از ابومخنف شیعی گزارشی در دست است که طبق آن، بعد از آگاهی عایشه از قتل عثمان، به او خبر دادند که مردم با طلحه بیعت کرده اند و او از این اتفاق بسیار خرسند شد؛ اما وقتی در راه بازگشت به مدینه اطلاع یافت که مردم با امام بیعت کرده اند، ناراحت شد و به مکه بازگشت، در کنار حجر الأسود سکنی گزید، از گلایه های مردم به حکومت عثمان و توبه و تلاش عثمان در رفع نارضایتی ها سخن گفت و قتل او را نکوهش کرد.(2)

سیف از محمد و طلحه نقل کرده است که یعلی بن امیه از یمن با ششصد شتر به عایشه پیوست و در ابطح اردو زد. پس از آن طلحه و زبیر به آنها پیوستند و در پاسخ عایشه از اوضاع مدینه، آنجا را محل حضور مردمانی خواندند که سرگردان اند و حق و باطل را نمی شناسند.

اینان ابتدا بر آن شدند که شام را تصرف کنند و پایگاه خود قرار دهند؛ اما عبدالله بن عامر بن کریز، نگرانی آنان را در مورد شام بی مورد خواند و آنجا را تحت تسلط معاویه دانست و بصره را گزینه مناسب تری معرفی کرد. با این سخن، همگی بر عبدالله به خاطر این که حکومت بصره را رها کرده بود، خرده گرفتند؛ چراکه در صورت ادامه حضور او در بصره، می توانستند به حکومت کوفه دست یابند.

ص: 113

پس از آنکه همگی بر تصرف بصره هم نظر شدند، از عایشه نیز خواستند که با آنان به بصره برود و او نیز پذیرفت. همسران پیامبرصلی الله علیه واله وسلم که همراه عایشه قصد مدینه داشتند با تغییر مقصد عایشه، او را رها کردند. سپس این جماعت نزد حفصه رفتند و او نیز قول داد تا در کنار عایشه با سپاه حرکت کند.

هنگام حرکت از مکه، به علت نبود امکانات لازم برای این سفر، يعلى بن امیه و عبدالله بن عامر اموال و چار پایانی را که از مناطق تحت ولایت خود آورده بودند، در اختیار سپاه قرار دادند. سرانجام پس از اعلام عمومی، جمع آوری نیرو، توزیع مرکب و تجهیز افراد، سپاه هزار نفری عایشه از مکه راهی بصره شد و این در حالی بود که حفصه پیش از حرکت به درخواست برادر خود، عبدالله بن عمر، از همراهی عایشه خودداری کرد. با حرکت سپاه، ام فضل، همسر عباس بن عبدالمطلب، ماجرا را در نامه ای نوشت و مردی از جهينه را که ظفر نام داشت، مأمور کرد تا نامه اش را به امام برساند. بدین شکل امام از اوضاع مکه مطلع شد.(1)

زهری نیز در گزارشی به تلاش های بنی امیه در مکه برای تجهیز سپاه اشاره کرده و از پیشنهادهای اطرافیان عایشه در خصوص مقصد حرکت سپاه و دلایل رد آنها خبر داده است. وی در این گزارش، آمار شتران ابویعلی را ارائه کرده و سپاه مکه را نهصد نفر شمرده است که در راه بصره تا سه هزار نفر افزایش یافتند. او همچنین زمان حضور طلحه و زبیر در مکه را چهار ماه پس از مرگ عثمان دانسته است.(2)

در این گزارش آمده است: ابن عامر از بصره و یعلی بن امیه تمیمی از یمن با اموال زیاد و بیش از چهارصد شتر به مکه آمدند و همگی به دور عایشه جمع شدند. آنها بر این نظر بودند که به مدینه حمله برند و با امام بجنگند.

ص: 114

در این میان، برخی معتقد بودند که توانایی جنگ با سپاه مدینه را ندارند؛ لذا پیشنهاد دادند که به شام روند و مردم آنجا را به خونخواهی عثمان دعوت کنند. اما این پیشنهاد نیز رد شد؛ چراکه شام تحت تسلط معاویه بود و مردم از او اطاعت می کردند و برای خونخواهی عثمان، معاویه به سبب نسبت خویشاوندی با او شایسته تر بود.

پس از آن، برخی پیشنهاد دادند که به سوی عراق بروند و پیروان طلحه در بصره و پیروان زبیر در کوفه را برای نبرد با امام تحریک کنند. با پذیرش این پیشنهاد، همه بر حرکت به سوی بصره هم صدا شدند و با کمک های مالی ابن عامر و یعلی بن امیه، سپاهی نهصد نفری از مردان مکه و مدینه عازم بصره شد. با پیوستن نیروهای جدید در راه، تعداد سپاه به سه هزار نفر افزایش یافت. امام نیز با نامه ام فضل، دختر حرث بن حزن، از این لشکر کشی مطلع شد و سهل بن حنیف را بر مدینه گمارد و خود به سوی ذی قار حرکت کرد.(1)

طبری نیز مشابه چنین گزارشی را از زهری آورده؛ با این تفاوت که از پیشنهاد حرکت به سوی شام سخنی نگفته و تعداد اولیه سپاه را هفتصد نفر عنوان کرده است.(2)

در میان این دسته از گزارش ها، گزارشی از شعبی بسیار حائز اهمیت است، در این گزارش آمده است: آنگاه که طلحه و زبیر بر آن شدند تا بر امام خروج نمایند، به واسطه عبدالله بن زبیر نزد عایشه رفتند تا او را به همراهی با خود ترغیب کنند؛ اما عایشه این امر را به هم سویی ام سلمه با آنان مشروط کرد.

ص: 115

عبدالله، عایشه را نزد ام سلمه برد. ام سلمه با شنیدن سخنان عایشه فریادی کشید که همه اهل خانه شنیدند و او را به خاطر آنکه تا دیروز مدعی کفر عثمان بود و امروز ادعای خونخواهی او را داشت، سرزنش کرد. ام سلمه سخن پیامبر صلی الله علیه واله وسلم خطاب به عایشه را درباره سگ های خواب و حضور عایشه به همراه گروه ستمگر به او متذکر شد و نیز به واقعه ای اشاره کرد که در آن، عایشه با شتر خود میان پیامبرصلی الله علیه واله وسلم و امام على علیه السلام فاصله انداخت و پیامبر از این عمل او ناراحت شد و منافقان دروغگو را تنها کسانی دانست که موجب خشم على علیه السلام می شوند.

ام سلمه در ادامه سخنان خود به ابوبکر و عمر اشاره کرد که در روزهای پایانی حیات پیامبر از آن حضرت درباره جانشینش سؤال کردند و ایشان نیز جانشین خود را کسی دانست که در حال وصله زدن کفش های ایشان بود و آن دو دیدند که على علیه السلام چنان می کند.

ام سلمه، عایشه را که از شاهدان این سه حادثه بود، از شورش علیه امام بر حذر داشت. پس عایشه به سوی خانه خود رفت و انصرافش از شرکت در جنگ را به عبدالله بن زبیر خبر داد. با این حال، او شب هنگام همراه با سپاه از مکه خارج شد.(1)

به دنبال این سخنان، رفاعة بن رافع زرقی و حجاج بن غزیه انصاری در جملاتی بر پیروی خود از امام تأکید کردند و از مردم خواستند تا همانند روزگاری که پیامبرصلی الله علیه واله وسلم را همراهی می کردند، امام على عليه السلام را نیز در برابر ناکثین یاری نمایند.(1)

ابووائل، شقیق بن سلمه نیز آورده است: زمانی که امام عليه السلام عمار را مأمور کرد تا به کوفه رود و کوفیان را برای نبرد با اهل جمل آماده نماید، ابوموسی اشعری و ابومسعود در دیداری با عمار، از اینکه او در کاری که به نظر آنان صحیح نیست، این چنین شتاب می کند تعجب کردند؛ اما عمار سستی آن دو در جنگ با مخالفان امام را زشت ترین کار نزد خود خواند.(2)

شعبی به نقل از ابوطفیل آورده است: امام یاران خود را به پیوستن دوازده هزار و یک نفر از مردم کوفه به آنان در نبرد جمل خبر داد. ابوطفیل مدعی است که در ذی قار تعداد کوفیان را شمارش کرده وپیشگویی امام صحیح بوده است.(3)

شعبی همواره تلاش کرده با کم نشان دادن آمار صحابه موجود در سپاه امام، عدم همراهی بزرگان صحابه با ایشان در نبرد جمل را القا کند. وی در گزارشی قسم یاد کرده است که در این نبرد، تنها شش یا هفت نفر از بدريون حضور داشتند(4) و در گزارش دیگری، صحابه حاضر در سپاه امام را به این تعداد دانسته است.(5) طبق نقل دیگری از او، تنها چهار صحابۂ

ص: 117

پیامبرصلی الله علیه واله وسلم یعنی امام، عمار، طلحه و زبیر در جنگ جمل حاضر بوده اند.(1)

این در حالی است که به نقل جابر بن یزید جعفی از امام باقر عليه السلام تعداد بدريون حاضر در سپاه امام هفتاد نفر بوده است.(2)

همچنین عبدالرحمن بن ابی لیلی از حضور هشتاد نفر از بدریون و 1500 نفر از اصحاب پیامبرصلی الله علیه واله وسلم در سپاه امام یاد کرده است.(3) سیف نیز در برخی گزارش های خود از برخی صحابه حاضر در سپاه امام یاد کرده که شعبی به آنان اشاره ای نکرده است؛ از جمله ابو الهيثم بن تیهان بدری و خزيمة بن ثابت که شخصی غیر از خزيمه ذو شهادتین بود.(4)

عثمان با اطلاع آنان نامه ای به امام نوشت و شرح ماجرا را برای آن حضرت بیان داشت. قرار بر این شد که دو طرف تا رسیدن پاسخ امام صبر کنند، اما هنوز دو روز از ارسال نامه نگذشته بود که سپاه جمل در زابوقه، نزدیک شهر رزق، با نیروهای بصره به فرماندهی عثمان بن حنیف درگیر شدند و عثمان را اسیر کردند. آنان از ترس انصار، از کشتن او صرف نظر کردند، ولی به مو و تنش آسیب رساندند.

سپس طلحه و زبیر با مردم سخن گفتند و قصد خود از مخالفت با عثمان بن عفان را تنها تغییر دادن رفتار او دانستند نه کشتن وی. مردم نامه های پیشین طلحه به بصریان را در منافات با این سخنانش شمردند؛ اما زبیر از نامه های خود سخن راند و با اشاره به واقعه مرگ عثمان، امام را در آن حادثه مقصر دانست.

در آن هنگام، مردی از عبدالقیس، به رغم مخالفت زبیر، سخن گفت و تبعیت مردم از مهاجران در بیعت با ابوبکر، عمر و عثمان را یادآور شد. او شورش علیه عثمان و کشتن وی و نیز بیعت با على علیه السلام را همانند دیگر امور، خواسته مهاجران دانست؛ در حالی که مهاجران در هیچ کدام از این امور با دیگران مشورت نکردند. سپس گفت: «اکنون چه اعتراضی دارید؟ اگر علی کار ناحقی انجام داده، بگویید تا با او بجنگیم». با این سخنان ناکثین خواستند او را بکشند، اما عشیره اش مانع شدند؛ ولی فردای آن روز بر او و عشیرهاش تاختند و هفتاد تن را کشتند.(1)

زهری در گزارش دیگر خود، از نامه طلحه به عبدالله بن حکیم تمیمی پس از ورود به بصره یاد نموده که در آن، عبدالله را برای خونخواهی عثمانی دعوت به جمع آوری نیرو و پیوستن به آنان کرده است.عبدالله در ملاقات

ص: 119

با طلحه و زبیر از این که آنان تا دیروز دیگران را عليه عثمان فرا می خواندند و امروز خونخواه او شده اند، اظهار شگفتی کرد؛ اما طلحه در پاسخ او، درخواست توبه و خونخواهی برای عثمان را تنها کاری دانست که از دستش بر می آید.(1)

همچنین در سخنی با طلحه، او را به خاطر آنکه همسر خود را در خانه گذاشته، اما همسر پیامبر خداصلی الله علیه واله وسلم را با خود به جنگ آورده است، ملامت کرد.(1)

سیف در ذکر افرادی که در روز جمل از سپاه جدا شدند و فرار کردند، آورده است: زبیر در آغاز نبرد جمل از میدان خارج شد و با پای پیاده راه مدینه را در پیش گرفت؛ اما در راه توسط ابن جرموز کشته شد.(2) سیف به نقل از عبدالله بن نوح و او به نقل از ابونضره آورده است: امام با آگاه شدن از کشته شدن زبیر و دیدن انگشتر و شمشیر او گریست و مرگ او را مایه غم و اندوه خود دانست.

این گزارش سیف با گزارش دیگرش که بر حضور زبیر در میدان نبرد تا ظهر روز جنگ تصریح دارد، در تنافی است. در آن گزارش آمده است: در ابتدای روز جمل، وقتی سپاه عایشه فراری شدند، زبیر فریاد برآورد و سربازان خود را به سوی خویش فراخواند. غلامش نیز از سربازان خواست که حواری پیامبر را تنها نگذارند. سپس زبیر به سوی وادی سباع تاخت و تعدادی از سواران سپاه امام او را تعقیب کردند؛ اما چون زبیر بر آنان حمله برد و او را شناختند، بازگشتند. طلحه نیز در حالی که مجروح شده بود، یاران خود را به پایداری دعوت می کرد و سپس برای درمان جراحت به بصره بازگشت.(3)

وی هم چنین نقل کرده است: جنگ اول تا ظهر ادامه داشت تا آنکه طلحه کشته و زبیر نیز از میدان جنگ خارج شد و چون سپاه کوفه در صدد دست

ص: 121

یافتن به عایشه بودند، وی سربازان خود را به جنگ تحریک کرد تا آنکه همه فریاد بر آوردند و بدین شکل جنگ در ظهر روز پنجشنبه از ماه جمادی الثانی متوقف شد و در بعد از ظهر همان روز ادامه یافت.(1)

سیف به نقل از محمد و طلحه و ابوعمرو آورده است که در روز جمل کعب بن سور نزد عایشه آمد و از او خواست تا اقدامی نماید و کار را به صلح بکشاند. پس شتر عایشه را که عسکر نام داشت، آماده کردند. عایشه به میدان نبرد نزدیک شد و غوغای زیاد سپاه را که در اثر شکست بود، شنید. پرسید: «این فریادها از کدام گروه است؟» در این حال زبیر از سپاه کناره گرفت و به سوی وادی سباع رفت، طلحه نیز در اثر تیری ناشناس از قسمت ران زخمی شد و چون خونریزی اش شدت گرفت، از غلام خود خواست تا او را بر پشت خود سوار کند و به مکانی امن برساند. پس او نیز چنین کرد و طلحه را به بصره رساند.(2)

برخی از گزارش های شیعی نیز جدایی زبیر از سپاه جمل را تأیید می کنند؛ چنانکه عبدالرحمن بن ابی لیلی با اشاره به سخنان امام با زبیر، به انصراف وی از حضور در نبرد تصریح کرده است.(3)

از نکات قابل توجه در سخنان امام با زبير، تأكيد حضرت بر نقش عبدالله بن زبیر در به انحراف کشاندن اوست. به گزارش زهری، امام، زبیر را از بنی عبدالمطلب شمرد که در پی سایت های فرزندش، عبدالله، از ایشان جدا شده است.(4) گزارشگران عثمانی گزارش های متعددی از تلاش عبدالله برای تحریک عایشه بر شروع جنگ و نیز فریفتن او نقل کرده اند که در واقع تأیید سخن امام در خصوص عبدالله است.

ص: 122

عروة بن زبیر در گزارشی از بیمار شدن عایشه در جریان جمل خبر داده است. طبق این گزارش، او به همراه برادرانش، عبدالله و منذر، نزد عایشه رفتند تا حال او را جویا شوند. وقتی عایشه ناتوانی خود را از ادامه راه بیان داشت، عبدالله تلاش کرد تا با سخنان خود او را به ادامه حرکت ترغیب نماید. عبدالله در ادامه سخنان خود گریست و عایشه نیز با دیدن گریه او گریان شد.(1)

به نقل زهری، زمانی که عایشه در مسیر بصره، بانگ سگان را شنید و فهمید که آن مكان حوأب نام دارد، گفت: «إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَاجِعُونَ» و سپس به سخن رسول خداصلی الله علیه واله وسلم خطاب به همسرانش اشاره کرد که فرموده بود:« ای کاش می دانستم سگان حوأب به کدامتان بانگ می زند؟» پس تصمیم گرفت که باز گردد؛ اما عبدالله بن زبیر پیش وی آمد و منکر آن شد که آن مكان حوأب باشد و آنقدر گفت تا عایشه قانع شد و به راه افتاد.(2)

قیس بن ابی حازم آورده است که در آن هنگام، زبیر و طلحه پنجاه نفر را نزد عایشه حاضر کردند تا به دروغ شهادت دهند که آن مکان، حوأب نیست. پس عایشه نیز پذیرفت و راه خود را ادامه داد.(3) سمعانی به نقل از اسماعیل و او به نقل از قیس با اشاره به این حادثه، به نقش عبدالله بن زبیر در فریب عایشه و ادای قسم دروغ اشاره کرده است.(4)

به گزارش زهری، امام در تلاشی دیگر برای جلوگیری از جنگ، پس از گفتگو با زبير و طلحه، ازیارانش خواست تا یک نفرشان داوطلب شود و

ص: 123

قرآن را بر سپاه جمل عرضه کند و آنها را به داوری قرآن دعوت نماید اگر دستش را قطع کردند با دست دیگر قرآن را بگیرد و چنانچه هر دو دست را قطع کردند، قرآن را به دندان بگیرد. در پاسخ به خواسته امام، تنها یک جوان آمادگی خود را اعلام کرد و سپاه جمل با او چنان رفتار کردند که امام پیش بینی کرده بود. با کشته شدن فرستاده امام، آن حضرت دستور حمله را صادر کرد.(1)

کشته شدن طلحه با تیر مروان یا فردی ناشناس از دیگر حوادث آن روز بود. گزارشگران عثمانی در تعیین زمان اصابت تیر و معرفی تیرانداز آن، گزارش های متفاوتی دارند؛ در حالی که قیس بن ابی حازم تصریح کرده که آن تیر از تیرهای مروان بن حکم بوده، زهری، انتساب تیر به مروان را حدس و گمان دانسته است.(2)

در گزارش قیس آمده است: مروان بن حکم در جمل بر ران طلحه تیری زد که خون از آن فوران کرد و مداوا نشد. طلحه که این تیر را از تیرهای خداوند می خواند، ادامه مداوا را لازم ندانست تا آنکه بر اثر آن کشته شد.(3)

خلیفه(4) و بلاذری(5) نیز با اسناد متفاوت گزارش قیس را آورده اند.

زهری هم چنین زمان اصابت تیر را پس از کشته شدن شتر عایشه و فرار سپاه جمل دانسته،(6) در حالی که از گزارش سیف چنین بر می آید که حضور عایشه در میدان نبرد پس از فرار زبیر و جراحت طلحه و خروج وی از کارزار نبرد و رفتن به سوی بصره بوده است.(7)

ص: 124

طبق گزارش عوف بن ابی جمیله شیعی، تیر مروان با هدف خونخواهی از عثمان به طلحه اصابت کرد و طلحه پس از آن از خداوند خواست تا جانش را در قبال خون عثمان بگیرد تا عثمان از او راضی شود.(1)

با ورود عایشه به میدان نبرد، سربازان فراری به میدان بازگشتند و نبرد، پس از توقف در ظهر، به هنگام عصر پی گرفته شد. سیف گزارش جامعی از این مقطع جنگ ارائه داده است که بیان آن خالی از فایده نیست؛ چراکه در این گزارش، سیف، بار دیگر از سبأ بیان حاضر در سپاه امام و نقش آنان در ادامه جنگ، به رغم تلاش عایشه برای اتمام آن، سخن رانده است.

به گزارش سیف، گروهی از سپاه شکست خورده جمل که به سوی بصره در حال فرار بودند، با دیدن شتر عایشه که از سوی مضریان حراست می شد، جانی دوباره گرفتند و به میدان بازگشتند. در این حال، عایشه از کعب خواست تا قرآنی را بر دست گیرد و به میان سپاه امام رود و آنان را به کتاب خدا فراخواند. کعب نیز چنین کرد.

پیشاپیش سپاه امام، سبائیانی حضور داشتند که از صلح گریزان بودند و جز پیشروی، هدفی نداشتند؛ اما امام آنان را از این کار منع می کرد. زمانی که کعب، سپاه امام را به قرآن دعوت کرد، سبائیان بر او حمله بردند و او را کشتند و به سوی هودج عایشه تیراندازی کردند. عایشه با دیدن این صحنه ابتدا آنان را از روز حساب بیم داد، اما چون اصرارشان را بر پیشروی دید، از یاران خود خواست فریاد سر دهند و قاتلان عثمان را لعن و نفرین کنند. امام نیز با شنیدن صدای آنان، به یاران خود فرمان داد تا قاتلان عثمان را لعن کنند.

ص: 125

عایشه کسانی را سوی عبدالرحمن بن عتاب و عبدالرحمن بن حارث فرستاد و آنان را به پایداری فراخواند. وقتی سپاه جمل تلاش سربازان امام را برای رسیدن به پیروزی دیدند، بر شکست آنان همت کردند. مضریان جمل بر مضریان کوفه یورش برده و آنان را در هم کوبیدند. امام از فرزند خود، محمد بن حنفیه، خواست تا جلو رود و چون ضعف او را دید و خواست پرچم را از او بگیرد، محمد حمله را آغاز کرد و بدین شکل مضریان كوفه بر شترها و نیروهایی که در اطراف آنها می جنگیدند، یورش بردند.

به غیر از مضریان، کسان دیگری نیز در کنار امام می جنگیدند که زید بن صوحان از جمله آنها بود. زید در پاسخ یکی از خویشانش که او را از نبرد در برابر مضر و سربازان پیرامونی شتر بیم میداد، مرگ را بهتر از زندگانی دانست و خود را برای رسیدن به آن مشتاق خواند. در این نبرد زید و برادرش سيحان، کشته شدند.

زمانی که کار جنگ بالا گرفت، امام از یمنیان و نیز ربیعه خواست نیروهای خود را سازماندهی کنند. یکی از بنی عبدالقیس، سپاهیان جمل را به قرآن دعوت کرد؛ اما آنان سخن او را به سخره گرفتند و او را کشتند و سپس مسلم بن عبید عجلی را نیز که داعی قرآن داشت، تیرباران کردند و کشتند. یمنیان کوفه نیز یمنیان بصره را به قرآن فراخواندند؛ اما آنان نپذیرفتند و اقدام به تیراندازی کردند.(1)

به گزارش شعبی، در آن روز، هفتاد مرد که مهار شتر عایشه را در دست داشتند، کشته شدند؛ تا اینکه مالک اشتر به سوی شتر او حمله کرد و عبدالله بن زبیر با او گلاویز شد. هردو به زمین افتادند، در حالی که عبدالله فریاد برآورد که من و مالک را بکشید؛ ولی از آنجا که مردم، اشتر را به نام مالک

ص: 126

نمی شناختند، کاری نکردند و اگر او نام اشتر را به زبان می آورد، اگر هزار جان هم می داشت، نمی توانست جان به در برد.(1)

زهری نیز از کشته شدن هفتاد نفر از کسانی که مهار شتر عایشه را در دست داشتند، خبر داده است.(2) عبدالله بن عون بن ارطبان به نقل از ابن رجاء که خود در جمل حاضر بود آورده است که در این روز شتر عایشه را دیدم که در اثر اصابت تیرها همانند جوجه تیغی شده بود. در آن حال، مردی از بنوضبه مهار شتر را در دست داشت و در رجزخوانی های خود مرگ را شیرین تر از عسل توصیف می کرد. ابن رجاء قسم یاد می کند که این مرد مهار شتر را رها نکرد تا زمانی که شتر بر زمین خورد.(3)

به گزارش عبدالله بن زبیر، على عليه السلام به سربازان خود فرمان داد تا شتر عایشه را از پای درآورند؛ پس کسی از نیروهای او ضربه ای بر شتر وارد کرد و آن حیوان بر زمین افتاد. سپس على عليه السلام به محمد بن ابی بکر دستور داد تا خیمه ای برای عایشه برافرازد و ببیند که آیا به عایشه آسیبی رسیده است یا خیر. وقتی محمد سر خود را درون خیمه کرد و عایشه جدی پرسید که او کیست؟ در جواب، خود را دشمن ترین خاندان عایشه نسبت به عایشه معرفی کرد.(4)

به گزارش زهری، با شکست سپاه جمل، محمد بن ابی بکر عایشه را نزد امام آورد و برایش خیمه ای بر پا کرد. امام عایشه را به خاطر بسیج مردم علیه آن حضرت که به کشتار آنان منجر شده بود، سرزنش کرد.(5)

ص: 127

هجری به سوی مدینه حرکت کرد. امام او را تا قسمتی از راه بدرقه نمود و پسران خود را مأمور کرد تا عایشه را یک منزل همراهی کنند.(1)

موسی بن طلحه که در سپاه عایشه بود و اسیر شد، می گوید: در اسارت بودم که امام على علیه السلام مرا احضار کرد و فرمود: «استغفار کن؛ سپس سوی سپاه برو و از سلاح و لباس و مرکب هرچه بافتی بردار و به خانه ات برگرد».(2) با توجه به دیدگاه امام در خصوص عدم جواز غنیمت گرفتن از کشتگان جمل،(3) ایشان در این سخن، از موسی خواسته تا اموال به جای مانده خود را از میدان جنگ بردارد و به خانه اش باز گردد.

با پایان یافتن نبرد جمل، بزرگان صحابه از آن حضرت در خصوص نبرد با شام، سؤال کردند و علاوه بر بیان نظرات خود، تبعیت خویش را از تصمیمات ایشان اعلام داشتند. امام پس از بازگشت به کوفه، یاران خود را از هرگونه تندروی در قبال افرادی که آن حضرت را در نبرد همراهی نکرده بودند، باز داشت. ابووائل که خود ابتدا در جمع شیعیان حضرت بود و بعدها به عثمانیه پیوست، در گزارشی به این سخنان اشاره کرده است.

به گزارش وی، وقتی امام از کار جمل فارغ شد، در سخنانی به فتنه های پیش رو اشاره کرد. پس از آن عمار برخاست و از تصمیم بعدی امام سؤال کرد و خواست بداند که امام عازم کوفه خواهد شد یا در بصره می ماند یا به سوی شام رهسپار می شود؟ عمار هم چنین بیعت خود با امام و متابعت از آن حضرت در هر حالی را تأکید کرد و پیشنهاد داد تا امام در عزیمت به سوی شام تعجیل کند، قبل از آنکه معاویه به خود اجازه تصمیم گیری دهد. پس از عمار، مالک برخاست و گفت: «قبل از آنکه تصمیمی بگیری، حرف خود را

ص: 129

می زنم؛ چراکه وقتی تصمیم گرفتی، دیگر چیزی نمی گویم» و سپس از امام خواست تا سوی شام رود.

امام در پاسخ این درخواست ها از افراد سپاه خواست که ابتدا از بصره به سوی کوفه حرکت کنند. سپاه در روز دوشنبه، 16 رجب سال 36 هجری وارد کوفه شد. آن حضرت از سکونت در قصر کوفه خودداری کرد و در سخنانی بر فراز منبر مسجد کوفه، مردم را از تبعیت هوای نفس بر حذر داشت و از آنان خواست تا با کسانی که حضرت را در جنگ یاری نکردند، سخن نگفته و معاشرت ننمایند تا زمانی که دلیل این کوتاهی را بگویند و رضایت امام را جلب نمایند.

مالک بن حبيب يربوعی برخاست و این مجازات را برای این افراد کم شمرد و از امام اجازه خواست تا آنان را بکشد؛ اما آن حضرت، او را از این کار بر حذر داشت. سپس ابوبردة بن عوف ازدی که خود از کسانی بود که در جمل امام را یاری نکرده بود از آن حضرت علت کشتن مسلمانانی را که دور شتر عایشه حلقه زده بودند سؤال کرد. امام فرمود که آنان برخی از شیعیان را کشته بودند و نه تنها حاضر نبودند که قاتلان آنان را تحویل دهند تا قصاص شوند، بلکه به رغم آنکه با ایشان پیمان بیعت بسته بودند، قصد جنگ کردند و نزدیک به هزار تن از پیروان او را کشتند.

سپس امام از منبر پایین آمد و بر مرکب خود سوار شد و نزد جعدة بن هبيره رفت. در آن هنگام، سلیمان بن صرد که از همراهی امام در جمل خودداری کرده بود نزد امام آمد. حضرت که به سلیمان اعتماد فراوانی داشت، از او به خاطر عدم همراهی اش در جمل گلایه کرد. سلیمان از امام فرصتی دیگر برای خدمت و فرمانبری خواست، سپس مجلس را ترک کرد و به ملاقات امام حسن علیه السلام رفت تا از سخنان پدرش گله کند؛ اما امام سخنان پدرش را از باب نصیحت به دوستدارانش دانست.(1)

ص: 130

این وضعیت ادامه داشت تا آنکه سه ماه از کشته شدن عثمان گذشت. در آن هنگام، معاویه، قبيصه عبسی را به همراه پیک امام و نیز طوماری به سوی آن حضرت فرستاد. قبیصه در ابتدای ربیع الاول به مدینه رسید و به توصیه معاویه، با ورود به شهر، طومار را در دست گرفت و مردم مدینه با مشاهده او و طومار معاویه فهمیدند که شام با امام مخالف است.

قبيصه نزد امام رفت و طومار را به ایشان داد و پس از آنکه مشخص شد در طومار چیزی نوشته نشده، برای امام از آویختن پیراهن عثمان بر منبر دمشق و گریه و زاری شصت هزار نفر بر آن و هم قسم شدن اهل شام برای قصاص امام به عنوان مسئول خون عثمان سخن گفت؛ اما امام خود را از خون عثمان بری دانست و از او خواست تا به شام باز گردد. با خروج قبيصه از نزد امام، سبائیان فریاد بر آوردند و خواهان کشتن پیک معاویه شدند، اما قبيصه با خطاب قرار دادن آل مضر و آل قیس، آنان را از انتقام شام ترساند.(1)

پس از سرکوب سپاه مکه در نبرد جمل، امام با اعزام جرير بن عبدالله بجلی بار دیگر معاویه را به بیعت با خود فراخواند. معاویه که به دنبال حکومت بود، از اطرافیان خود مشورت خواست و به توصیه عمرو بن عاص، برای تحریک شامیان، شرحبيل بن سمط کندی را به دمشق فراخواند و با این دروغ که على عليه السلام قاتل عثمان است، او را فریفت. پس شرحبیل بر انتقام خون عثمان، مصمم شد.

شعبی از ورود جریر و شرحبیل به دمشق چنین گزارش داده است: شرحبیل نزد معاویه بود و از او که پسر عموی عثمان بود، خواست تا عليه قاتلان عثمان قیام کند و تصریح کرد که در غیر این صورت، فردی دیگر را برای این کار انتخاب خواهند کرد. جریر بن عبدالله بجلی از سخنان شرحبيل ناراحت شد و از او خواست تا با این سخنان موجب تفرقه امت نشود؛

ص: 132

چرا که امور به تازگی محکم، و آرامش به امت اسلامی نزدیک شده است. اما شرحبیل بر سخنان خود تأکید کرد و آن را برای مردم بیان داشت. شامیان نیز سخنان او را تأیید کردند. بدین گونه جریر از معاویه و شامیان مأیوس شد و نزد امام بازگشت.(1)

سیف در گزارشی مفصل تلاش کرده تا حسن بن علي عليه السلام را رو در روی پدر خویش قرار دهد و آن حضرت را بر خلاف پدرش صلح طلب معرفی نماید. مشابه چنین گزارشی را ابن خلدون نیز آورده، اما سخن امام حسن عليه السلام را نقل نکرده است.(2) به گزارش سیف، پس از خروج طلحه و زبیر از مدینه برای انجام عمره، مردم مدینه بسیار مایل بودند تا نظر امام را در مورد معاویه و جنگ با او که جنگ با اهل قبله بود، بدانند. آنها شنیده بودند که حسن بن علي عليه السلام نزد پدر خود رفته و ایشان را به کناره گیری از حکومت و رها کردن مردم فراخوانده است؛ از این رو زیاد بن حنظله تمیمی از خواص امام را نزد ایشان فرستادند. امام از او خواست تا برای نبرد با شام آماده شود؛ اما زیاد آن حضرت را به مدارا دعوت کرد.

در این گزارش، سیف تصریح کرده است که امام در تعیین فرماندهان سپاه خود برای نبرد با شامیان به هیچ یک از افرادی که در شورش عليه عثمان دست داشتند، مسئولیتی واگذار نکرد. آن حضرت در نامه هایی به قیس بن سعد، والى مصر؛ عثمان بن حنيف، والی بصره؛ و ابوموسی اشعری، والی کوفه؛ آنان را به تجهیز و تدارک سپاه فراخواند.(3)

به گزارش قيس بن ابی حازم، زمانی که امام می خواست مردم مدینه را به

ص: 133

نبرد با شامیان فراخواند، مردم را این گونه خطاب قرار داد: «ای جماعت مسلمانان! ای فرزندان مهاجران! بشتابید به سوی سران كفر و باقیماندگان احزاب و دوستان شیطان بشتابید به سوی خونخواهان گناهکار بزرگ».(1) ابو وائل نیز گزارشی با همین مضمون نقل کرده است.(2)

تلاش های معاویه برای مقصر نشان دادن امام در قتل عثمان نتیجه بخش بود و شامیان همصدا با او خواهان قصاص قاتلان عثمان شدند. به گزارش زهری، پس از واقعه جمل و کشته شدن طلحه و زبیر، معاویه در ادعاهای خود خونخواهی اهل شورا یعنی طلحه و زبیر را نیز مطرح کرد و بدین شکل مردم شام با او بیعت کردند.(3)

گزارش های شعبی در این خصوص، بیانگر باور قلبی شامیان به ادعاهای خونخواهانه معاویه است. به گزارش وی، آنگاه که امام على عليه السلام فردی را به سوی شام فرستاد تا با شایع کردن این خبر که اصل عراق در صدد بسیج نیرو برای جنگ با شام هستند از واکنش آنان آگاه شود، معاویه مردم را در مسجد جمع کرد و از آنان در خصوص واکنش به اقدام اهل عراق، نظر خواست؛ اما آنان سرهای خود را فرو انداختند و کلامی نگفتند. در این میان ذوالکلاع برخاست و تبعیت خود و شامیان را از هر تصمیم معاویه ابراز داشت. معاویه نیز خشنود شد، از منبر به زیر آمد و دستور تدارک سپاه داد.

فرستاده امام با مشاهده این رفتار شامیان به عراق بازگشت و امام را مطلع کرد. پس آن حضرت مردم را در مسجد کوفه جمع کرد و آماده شدن شامیان برای حمله به عراق را به گوش مردم رساند. با این سخنان سروصدایی به راه افتاد و هر کس نظری داد تا بدان جا که امام حرف آنان را متوجه نمی شد،

ص: 134

پس از منبر پایین آمد و با خواندن آیه استرجاع، معاویه را پیروز میدان دانست.(1)

به گزارش های شعبی، شامیان در جریان نبرد صفین نیز بارها ادعای معاویه را تکرار و بر خونخواهی عثمان تأکید کردند. وی به نقل از صعصعة بن صوحان و او از زامل بن عمرو جذامی آورده است که ذوالکلاع در صفین برای تهییج سپاهیان شام، بر حضور صحابه رسول خدا در سپاه عراق گواهی داد و دلیل جنگ با آنان را دخالتشان در کشتن عثمان (داماد رسول خدا) دانست.

ذوالکلاع همچنین بر اشتباهات عثمان در حکومت داری اقرار کرد و در توجیه رفتارهای او به گناه موسی و بخشش او از سوی خداوند تمسک جست. او همچنین ضمن تأکید بر مقصر بودن امام در قتل عثمان گفت: «اگر او مشوق اصلی قتل عثمان هم نبود، دست کم او را در برابر شورشیان تنها گذاشت».(2) شعبی در جای دیگری به نقل از ابی سلمه آورده است که در نبرد صفین جوانی از سپاه شام، خود را با رجز خوانی بر دین عثمان و منتقم خون او می خواند و به امام دشنام می داد. هاشم بن عتبه، از یاران حضرت، او را از دشنام بر حذر داشت؛ اما جوان شامی امام و یاران او را بی نماز خواند. هاشم که چنین دید با او سخن گفت و کشته شدن عثمان را به اصحاب پیامبر صلی الله علیه واله وسلم که کارهایشان از نظر مسلمانان صحیح است، نسبت داد و امام را از دخالت در مرگ عثمان مبرا دانست. با این سخنان، جوان شامی از هاشم خواست تا با او بیشتر سخن گوید. پس هاشم، امام را اولین کسی دانست که با پیامبر نماز گزارد. جوان شامی با شنیدن این سخنان توبه کرد و بازگشت.(3)

ص: 135

معاویه خواست تا اسیران عراقی خود را بکشد؛ اما معاویه سخن او را نپذیرفت و انجام چنین کاری را در قبال آزادسازی اسیران شامی توسط امام اشتباه دانست. به دنبال آن معاویه نیز فرمان داد تا اسیران عراقی آزاد شوند.(1)

شعبی همچنین تلاش کرده است تعداد صحابه ای که در سپاه امام بودند را کاهش دهد و همراهی صحابه پیامبر با امام را نادیده انگارد. او در گزارشی، تنها از خزيمة بن ثابت به عنوان صحابی حاضر در سپاه امام یاد کرده و این در حالی است که منابع شیعی از حضور هفتاد بدری(2) و سه تن از تابعانی که رسول خدا آنها را به بهشت بشارت داده بود(3) خبر داده اند. برخی گزارش ها، این سه تن را اویس قرنی، جندب الخير از دی و زید بن صوحان دانسته اند.(4)

ابو وائل با اشاره به حضور خود در سپاه امام، از جنگ صفین به بدی یاد می کند.(5) اعمش(6) و سفیان ثوری(7) هم این مطلب را از ابووائل نقل کرده اند.

زهری در گزارش های متعددی به توطئه معاویه اشاره کرده و سختی نبرد یا شکست معاویه را سبب طرح این نقشه ها دانسته است. او در گزارشی آورده است: نبرد صفین نبرد بسیار شدید و بی نظیری بود؛ به طوری که دو سپاه از ادامه نبرد خسته شده بودند. از این رو عمرو بن عاص به معاویه پیشنهاد داد تا قرآن را بردارد و سپاه کوفه را به قبول حكم آن فرا خواند. عمرو نتیجه این کار را بروز اختلاف میان سپاه عراق و اتحاد بیشتر شامیان می دانست.

با پذیرش این پیشنهاد، گروهی از شامیان به خواندن قرآن اقدام کردند و عمرو نیز با صدای بلند، سپاه عراق را به قبول حکمیت قرآن فرا خواند. در این هنگام، میان سپاه امام اختلاف افتاد؛ گروهی بر بیعت خود با امام تأكيد کردند، اما برخی که از جنگ خسته بودند بر حکمیت قرآن گردن نهادند. امام با مشاهده سستی سپاه بر قبول حکمیت گردن نهاد و قرار شد تاهر طرف، فردی را برای حکمیت انتخاب نماید. پس امام، ابوموسی اشعری و معاویه، عمرو بن عاص را برگزید.(1)

وی در گزارش دیگری، در بیان سبب طرح حکمیت از سوی شامیان آورده است: پس از آنکه جنگ سختی میان دو طرف روی داد و بزرگانی چون عبيدالله بن عمر، ذوالکلاع، حوشب و حابس بن سعد طایی از شامیان، و عمار، هاشم بن عتبه، فرزندان بديل خزاعی، خزيمة بن ثابت(2) و ابن تیهان از سپاه امام کشته شدند و چون اهل شام از غلبه اهل عراق ترسان شدند، معاویه با پیشنهاد حکمیت از سوی عمرو بن عاص موافقت کرد. سپاه عراق با شنیدن این پیشنهاد دچار اختلاف شد و امام با مشاهده اختلاف و سستی سپاه، مجبور به قبول پیشنهاد شد. پس سپاه شام، عمرو بن عاص و سپاه عراق، ابوموسی اشعری را به عنوان حکم خود انتخاب کردند.(3)

ص: 138

ابو وائل نیز به شکست معاویه در صفین اشاره کرده و آورده است: زمانی که سپاه شام در حال شکست خوردن بود، عمرو بن عاص به معاویه پیشنهاد داد تا قرآنی را به سوی علی بفرستد و او را به قبول حکم خداوند بر اساس قرآن ترغیب کند. معاویه نیز چنین کرد؛ اما على علیه السلام از قبول پیشنهاد اوخودداری کرد. در این حال، بیشتر سپاه حضرت خواهان ترک جنگ شدند؛ اما خوارج در حالی که شمشیرهایشان را بر گردن های خود گذاشته بودند، نزد امام آمدند و به خاطر این که امام بر اساس نظر اکثر سپاه جنگ را ترک کرده است، از آن حضرت گله کردند.(1)

شعبی در گزارشی به نقل از صعصعة بن صوحان از شرایط ایجاد شده در سپاه امام و نقش اشعث بن قیس کندی در بروز تفرقه در سپاه امام خبر داده و تصریح کرده است که چنین فرصتی برای معاویه مغتنم بود. او آورده است که اشعث بن قیس در ليلة الهریر در میان ندیان سخن گفت و از عاقبت جنگ و سرنوشت فرزندان و زنانشان پس از مرگ آنان در این جنگ سؤال کرد. سخنان اشعث به گوش معاویه رسید و او خشنود گردید و این زمان را برای شامیان مغتنم شمرد. پس دستور داد تا سپاهیان، شبانه قرآنها را بر نیزه کنند و عراقیون را از فرجام زنان و فرزندان خود بترسانند و از آنان بخواهند تا به حکم خداوند گردن نهند.

در پی آن، کسانی چون عدی بن حاتم، مالک اشتر و عمرو بن حمق، امام را بر پایداری در جنگ فراخواندند، اما برخی چون اشعث بن قیس کندی از امام خواستند تا حکم قرآن را بپذیرد. امام یاران خود را فراخواند و آنان را از حیله شامیان باخبر کرد. ایشان معاویه، عمرو بن عاص، ابن ابی معیط،

ص: 139

ابن ابی سرح و ابن مسلمه را مردان خدا ندانست تا به حکم خدا گردن نهند. در این حال حدود بیست هزار نفر از یاران امام او را تهدید کردند و از آن حضرت خواستند تا به حکم قرآن گردن نهد و مالک را از ادامه نبرد با معاویه بر حذر دارد و نزد خود باز گرداند.(1)

ابوقلابه به نقل از کعب و در بیان قدرت معاویه، فتنه هایی را که از سوی شام راه اندازی می شد، غیر قابل سرکوب خوانده است.(2)

به امامت جماعت و اداره امور منصوب شده بود و ابوموسی اشعری نیز با آنان بود.(1)

زمانی که پیک معاویه برای عمرو بن عاص نامه می آورد، کسی از مضمون آن باخبر نمی شد؛ اما آنگاه که نامه های امام به عبدالله می رسید، همه در پی فهمیدن مضمون نامه بودند و اگر عبدالله پنهان کاری می کرد، درباره آن، حرف ها و گمان ها داشتند. از این رو عبدالله از این سخنان بر آشفت و یاران را به عبرت گیری از شامیان فراخواند که هیچ گاه در خصوص نامه های معاویه به عمرو سؤال نمی کنند.

در پی این حوادث بود که عمر بن سعد بن ابی وقاص از پدر خود خواست تا به سبب فضل و اعتبارش در پی دستیابی به خلافت باشد، اما سعد از این کار خودداری کرد و به سخنی از پیامبرصلی الله علیه واله وسلم استناد جست که در آن از وقوع فتنه و لزوم دوری جستن پرهیزکاران از حضور در آن خبر داده بود.(2)

پس از نشست دومة الجندل، سال بعد دو حکم در اذرح جمع شدند تا فردی را برای خلافت تعیین نمایند. زهری در گزارش خود در مورد حوادث نشست أذرح آورده است. که کوفیان شرط کردند که دو حکم به قرآن تمسک کنند و هر آنچه قرآن خواسته است، عمل نمایند. بر اساس وعدهای که گذاشتند، قرار شد که دو طرف در دومة الجندل جمع شوند و در غیر این صورت در سال آینده این گردهمایی صورت گیرد.

بر اساس این گزارش، پس از آنکه دو حکم در أذرح جمع شدند، به

ص: 141

دنبال عبدالله بن عمر و عبدالله بن زبیر فرستادند و آنان با پیروان خود حاضر شدند؛ معاویه نیز با گروهی از شامیان حاضر شد.

مغيرة بن شعبه خواست بداند که دو حکم بر چه چیزی با هم به توافق خواهند رسید؛ پس ابتدا نزد عمرو بن عاص رفت و از این که از همراهی دو سپاه در صفین کناره گرفت از عمرو و سپس از ابوموسی سؤال کرد. هر دو کار او را پسندیدند. مغیره بازگشت و دانست که این دو در هیچ تصمیمی با هم یکی نمی شوند.

در دیدار عمرو و ابوموسی، هر یک فردی را برای خلافت برگزیدند؛ ابوموسی، عبدالله بن عمر و عمرو بن عاص، معاویه را برگزید. پس از آن در جمع مردم حاضر شدند و ابوموسی در سخنانی مثال عبدالله را مثال این آیه از قرآن دانست که فرموده است: «وَ اتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِي آتَيْناهُ آياتِنا فَانْسَلَخَ مِنْها» و عمرو نیز در سخنان خود مثال عبدالله را مثال این آیه دانست که فرمود:«مِثْلُ الَّذِينَ حَمَلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ اَلْحِمَارِ يَحْمِلُ اِسْفَاراً».

سپس هر دو این سخنان را نوشتند و به شهرها فرستادند.

معاویه شب هنگام در جمع یاران خود سخن گفت و از دیگران هم خواست تا حرف های خود را بزنند. عبدالله بن عمر خواست حرفی بزند؛ اما نگران شد که شاید سخن او باعث تفرقه و خونریزی شود، پس سکوت کرد.(1) نصر بن مزاحم محل این نشست را نیز دومة الجندل دانسته و از فریب عمرو بن عاص و جهالت ابوموسی اشعری یاد کرده است؛(2) این در حالی است که زهری در گزارش خود به نیرنگ های عمر و در فریفتن ابوموسی هیچ اشاره ای ندارد.

ص: 142

به گزارش شعبی، با رویارویی دو حکم، عمرو از ابوموسی خواست تا به بهانه خونخواهی معاویه از خلیفه مظلوم (عثمان) و نیز قرابت معاویه با ام حبیبه، همسر رسول خدا، وی را به خلافت برگزیند؛ اما ابو موسی منکر شرافت معاویه در قریش شد و امام على عليه السلام را شریف قریش خواند.(1)

به مخالفت برخاستند.(1) او همچنین آورده است که حروریه، امام را به اتهام تن دادن به حکمیت و فریب کاری در جنگ، دشمن خود می دانستند و به مدت شش ماه با او به مخالفت برخاستند. آنها با تمسک به آیه 20 سوره غافر (وَاللَّهِ يَقْضِي بِالْحَق) تنها خدا را کم می دانستند و به رهبری این کوا، علم جنگ برافراشتند.(2)

ابو وائل نیز در پاسخ به سؤال حبیب بن ابی ثابت درباره علت رویارویی خوارج با على علیه السلام، این گونه به توصیف صفین پرداخته است: زمانی که سپاه شام در حال شکست بود، عمرو بن عاص به معاویه پیشنهاد داد تا قرآنی را به سوی علی بفرستد و او را به قبول ځکم خداوند بر اساس قرآن ترغیب کند. معاویه نیز چنین کرد؛ اما على علیه السلام از قبول پیشنهاد او خودداری کرد. در این هنگام بیشتر سپاه حضرت خواهان ترک جنگ شدند؛ اما خوارج در حالی که شمشیرهایشان را بر گردن های خود گذاشته بودند، نزد امام آمدند و از این که ایشان بر اساس نظر اکثر سپاه جنگ را ترک کرده است، گله کردند. در این زمان سهل بن حنیف با یادآوری حدیبیه و دوری جستن رسول خداصلی الله علیه و اله وسلم از جنگ و قبول صلح به عنوان یک پیروزی برای مسلمانان، صلح امام را نیز موفقیتی برای یاران حضرت دانست.(3)

شعبی در این خصوص آورده است: امام و معاویه زمانی که بر این امر اتفاق پیدا کردند که هر کدام فردی را برای حکمیت برگزینند. بسیاری از یاران حضرت با این اقدام موافق بودند؛ اما گروهی از عباد و عقلای آنان با این امر مخالفت کردند. در این میان عده اندکی هم نظری نداشتند. مخالفان

ص: 144

حکمیت، خواستار جنگ با شامیان بودند و موافقان حکمیت، از جمله اشعث بن قیس، با ادامه جنگ مخالفت داشتند. امام با مخالفان حکمیت صحبت کرد تا آنان را از جنگ با شامیان بر حذر دارد؛ چراکه در این صورت، موافقان حکمیت شدیدتر از شامیان رودرروی آنان می ایستادند.(1)

با بازگشت امام به کوفه، این گروه از ناراضیان، خارج از کوفه و در منطقه ای بنام حروراء جمع شدند و این گونه مخالفت خود را با پذیرش حکمیت اعلان داشتند.

گزارشگران در تعیین تعداد این ناراضیان اعداد متفاوتی را گزارش کرده اند. به نقل ابووائل، بیش از 10000 نفر از سپاه حضرت جدا شدند و در حروراء اردو زدند؛(2) این در حالی است که او در جای دیگر،(3) همچون شعبی،(4) تعداد خوارج را 4000 نفر خوانده و زهری نیز در گزارش های خود، آنها را5000 ،(5) 6000 و 12000 نفر(6) دانسته است.

به نظر، این اختلاف را باید ناشی از تفاوت تعداد ناراضیانی که ابتدا در حروريه جمع شدند با تعداد کسانی که پس از چند ماه برای نبرد با امام مهیا شدند، دانست؛ بدین معنی که حضور اولیه مخالفان در حروراء بین 10000 تا 12000 نفر می رسیده، اما با گذشت زمان و سخنانی که بین دو طرف رد و بدل شده، این تعداد کاهش یافته است.

ص: 145

با آغاز مخالفت خوارج و نگرانی امام از ادامه این مخالفت ها، آن حضرت تلاش کرد تا از طریق گفتگو به این مخالفت ها پایان دهد. به گزارش شعبی، عبدالله بن عباس از سوی امام، مأمور گفتگو با ناراضیان حروريه شد. آنان سه گلایه از امام داشتند: اول آنکه در دین خدا به حکم مردان اعتماد کرد، نه حکم خدا؛ دوم آنکه در جنگ از دشنام دادن و گرفتن غنیمت منع کرد و آخر آنکه عنوان امیر المؤمنین را از کنار اسم خود در صلحنامه با معاویه برداشت.(1)

به گزارش شعبی، پاسخهای عبدالله به اشکالات مخالفان موجب شد تا دو هزار نفر از آنان از مخالفت دست شسته و به خانه های خود بازگردند.(2) زهری نیز به سخنان عبدالله بن عباس و صعصعة بن صوحان اشاره کرده و از جدا شدن دو هزار نفر از صف مخالفان بر اثر سخنان آن دو خبر داده است.(3) این در حالی است که ابووائل که خود در صف خوارج بود بازگشت این تعداد را به دنبال سخنان امام می داند.(4)

در گزارشی دیگر از زهری، وی با اشاره به سخنان ابن عباس و صعصعه تصریح کرده که خوارج به سخنان آن دو توجهی نکردند.(5) در این گزارش آمده است که پس از بی توجهی خوارج به سخنان یاران امام، آن حضرت به مخالفان پیشنهاد داد تا همگی در کتاب خدا به دقت تحقیق نمایند تا شاید راهی برای صلح بیابند و فرمود از هر طرف دوازده نفر به عنوان نقیب جمع شوند و سخنان یکدیگر را بشنوند. آنان نیز پذیرفتند.

ص: 146

امام با حضور در این جمع، در سخنانی خود را از قبول حکمیت مبرا دانست و سستی سپاه برای ادامه جنگ و تفرقه افراد سپاه را تنها دلیل قبول حکمیت از سوی خود عنوان کرد. شرایط سپاه عراق پس از مواجه شدن با پیشنهاد حکمیت از سوی معاویه به گونه ای بود که مخالفت با حکمیت، مخالفت با قرآن تلقی می شد و امام نگران بود که طبق آیاتی از قرآن، به خونریزی، قطع رحم و حرمت شکنی متهم شود؛ آیاتی همچون: «أَلَمْ تَرَ إِلَى الَّذِينَ أُوتُوا نَصِيبًا مِنَ الْكِتَابِ يُدْعَوْنَ إِلَىٰ كِتَابِ اللَّهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ»(1) «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا لَا تَقْتُلُوا الصَّيْدَ وَأَنْتُمْ حُرُمٌ ۚ وَمَنْ قَتَلَهُ مِنْكُمْ مُتَعَمِّدًا فَجَزَاءٌ مِثْلُ مَا قَتَلَ مِنَ النَّعَمِ يَحْكُمُ بِهِ ذَوَا عَدْلٍ مِنْكُمْ»(2) «وَإِنْ خِفْتُمْ شِقَاقَ بَيْنِهِمَا فَابْعَثُوا حَكَمًا مِنْ أَهْلِهِ وَحَكَمًا مِنْ أَهْلِهَا إِنْ يُرِيدَا إِصْلَاحًا يُوَفِّقِ اللَّهُ بَيْنَهُمَا ۗ إِنَّ اللَّهَ كَانَ عَلِيمًا خَبِيرًا»(3)

در پاسخ سخنان امام، خطیب خوارج از بیعت خود با امام و همراهی با آن حضرت در جمل و صفین یاد کرد و امام را به تخلف از آنچه خودش مسلمانان را به آن سفارش کرده بود، متهم کرد و به آن حضرت پیشنهاد داد که به گمراهی خود اقرار و از آن توبه نماید؛ اما على علیه السلام از این امر استنکاف کرد و نگرانی آنان را در مورد حکمیت بی دلیل خواند و فرمود: «در صورتی که حکمیت بر خلاف قرآن بود، هیچ کسی مجبور به پذیرش آن نمی شد».

با پایان یافتن سخنان دو طرف، امام بار دیگر صعصعه و ابن عباس را به سوی خوارج فرستاد. صعصعه از آنان خواست تا از ترس فتنه ای که ممکن

ص: 147

است سال دیگر گریبان گیر آنان شود (حکمیت بر خلاف قرآن) از هم اکنون خود را به فتنه رویارویی امام، گرفتار نکنند.

ابن کوا با شنیدن سخنان صعصعه به همراه پانصد تن از یاران خود از خوارج جدا شد و همراهی با امام را برگزید و بدین شکل کمتر از پنج هزار نفر در سپاه خوارج باقی ماندند. پس امام از یاران خود خواست تا وقتی که خوارج خونی نریخته و مالی را غصب نکرده اند با آنها کاری نداشته باشند.(1)

به نقل زهری، پس از مدتی، آنگاه که امام می خواست ابوموسی را برای حکمیت توجیه کند، گروهی از حروريه همچون حرقوص بن زهیر تمیمی، زید بن حصین طایی و زرعة بن برج طایی نزد امام آمدند و از او خواستند که از حکمیت دست بکشد و به درگاه خداوند توبه کند؛ اما آن حضرت حکمیت را نتیجه کوتاهی و سستی افرادی دانست که امام را به این کار اجبار کرده بودند.

در این هنگام، زرعه سوگند یاد کرد که اگر امام از تحکیم دست بردارد در کنار او خواهند جنگید؛ اما آن حضرت او را نفرین کرد و از کشته شدن او خبر داد. آنان بازگشتند و از آن پس در کوفه تلاش کردند تا افشاگری کنند. یزید بن عاصم، زمانی که سخن امام را در مورد زرعه شنید، نزد آن حضرت آمد و این سخن امام را تهدید خواند و حروریه را آماده جنگ با امام دانست. فردی دیگر با خواندن آیه 65 سوره زمر (لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ وَلَتَكُونَنَّ مِنَ الْخَاسِرِينَ) امام را از شرک برحذر داشت؛ اما امام نیز در پاسخ، آیه 60 سوره روم (فَاصْبِرْ إِنَّ وَعْدَ اللَّهِ حَقٌّ ۖ وَلَا يَسْتَخِفَّنَّكَ الَّذِينَ لَا يُوقِنُونَ) را قرائت کرد.(2)

ص: 148

به گزارش شعبی، زمانی که خوارج به سوی نهروان حرکت کردند و ابوموسی نیز به مکه فرار کرد، امام با اصحاب خود سخن گفت و با باطل شمردن حکمیت، آنان را به نبرد با شامیان فراخواند. پس سپاهی بزرگ فراهم گردید. امام از خوارج نیز خواست تا در سپاه حاضر شوند؛ اما آنان اصرار امام بر نبرد با شام را به سبب خشم و کینه شخصی امام نسبت به شامیان می دانستند و حضور خود را موکول به توبه امام می کردند.

پس امام از همراهی آنان ناامید، و آماده حرکت از نخيله شد که در این میان خبر رسید خوارج، خباب بن ارت، صحابی رسول خدا و همسر وی را به شکل فجیعی کشته اند. پس یاران امام از آن حضرت خواستند تا پیش از حرکت به سوی شام ابتدا خوارج را سرکوب نمایند تا بتوانند با آسودگی خیال به نبرد با شامیان بپردازند. امام نیز پذیرفت.(1)

به گزارش ابووائل، آن حضرت از یاران خود در خصوص نحوه برخورد با خوارج نظر خواهی کرد و همگی بر نبرد با خوارج پیش از نبرد دوباره با شامیان تأکید کردند. امام که چنین دید سخنان رسول خداصلی الله علیه واله وسلم را درباره خوارج و وجود فردی در میان آنان با این علامت که دستانش همچون سینه های زن است، به اصحاب خود یادآور شد. این سخنان، یاران امام را به جنگ با خوارج ترغیب کرد.

پس به سوی نهروان شتافتند. دیگر بار امام با سخنان خود اصحاب را به حمله ای تمام کننده فراخواند و بدین شکل، سپاه خوارج شکست خوردند و اصحاب به دستور امام در پی یافتن فردی بر آمدند که پیامبرصلی الله علیه واله وسلم از کشته شدنش در جمع خوارج خبر داده بود. زمانی که جستجو برای یافتن این فرد

ص: 149

بی نتیجه ماند، برخی از یاران امام از فریبکاری حضرت برای کشتن برادران دینی خود سخن راندند. امام با شنیدن این سخنان گریست و خود برای جستجوی جنازه اقدام کرد؛ اما یاران حضرت جنازه را یافتند. حضرت با شنیدن این خبر تکبیر گفت و سپس به کوفه بازگشت و از نجنگیدن با شامیان در آن سال خبر داد.(1)

ابو وائل، در توصیف نبرد نهروان آورده است: «در این نبرد با چهار هزار نفر برای رویارویی با امام خارج شدیم؛ اما با سخنان آن حضرت دو هزار نفر از ما جدا شدند».(2)

از سوی دیگر، اعتراف برخی از این گزارشگران به دوری جستن امام از قبول خلافت، پذیرش خلافت از سوی ایشان پس از تهدید مصریان به قتل بزرگان صحابه، تصریح بر تلاش های امام در تمامی جنگ ها برای جلوگیری از خونریزی و حل اختلافات از طریق گفتگو، ذکر سخنان ام سلمه با عایشه در یادآوری سخنان و توصیه های پیامبرصلی الله علیه واله وسلم و بیان مقام و شأن امام و مخالفت با شورش علیه امام، اعتراف به دسیسه های عبدالله بن زبیر و طلحه در فریب عایشه پس از شنیدن بانگ سگان حوأب، اعتراف به نقش مروان در کشتن طلحه در جریان نبرد جمل به جرم دست داشتن طلحه در قتل عثمان، بیان رفتارهای مهربانانه امام با عایشه در حمل و نیز با اسرای شامی نبرد صفین، از گزارش های قابل توجه اینان است.

ص: 151

ص: 152

13. ابن اعثم کوفی، ابو محمد، الفتوح، تحقیق علی شیری، بیروت: دارالاضواء، 1411 ق.

14. ابن بابویه، منتجب الدين، الاربعون حديثا، قم: مؤسسة الامام المهدی، 1408 ق.

15. ابن بطريق حلی، یحیی بن حسن، العمده، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1407 ق.

16. ابن بکار، زبیر، جمهره نسب قریش، تحقيق محمود محمد شاكر،[بی جا]: مطبعه المدنی، 1381ق.

17. ابن جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن علی، الموضوعات، تحقیق عبدالرحمن محمد عثمان، مدينه: المكتبة السلفيه، 1386ق.

18. ابن حبان، محمد، الثقات، بی جا: مؤسسة الكتب الثقافيه، 1393ق.

19. ---، صحیح، تحقیق شعیب ارنووط، چاپ دوم، [بی جا]: مؤسسة الرساله، 1414ق.

20. ---، المجروحين، تحقیق محمود ابراهیم زائد، [بی جا]، [بی نا]، [بی تا].

21. ---، مشاهير علماء الأمصار، تحقیق مرزوق علی ابراهیمی [بی جا]: دار الوفاء، 1411ق.

22. ابن حبیب بغدادی، محمد، المنمق، تحقیق خورشید احمد فاروق، بیروت: دار الكتب العلميه، 1405ق.

23.---، المحبر، [بی جا]: مطبعة الدائره، 1361ق.

24. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی بن محمد، تهذيب التهذيب، بیروت: دار الفكر، 1604 ق.

25. ---، فتح الباری، چاپ دوم، بیروت: دار المعرفه، [بی تا].

26. ---، التلخيص الحبير، بیروت: دار الفكر، [بی تا].

27. ---، تقريب التهذيب، تحقيق مصطفی عبدالقادر عطا، چاپ دوم، بیروت: دارالمكتبه العلميه، 1415ق.

ص: 154

28. ---، الاصابه، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و علی محمد معوض، بیروت: دارالکتب العلميه،1415ق.

29. ---، مقدمه فتح الباری، بیروت: داراحیاء التراث، 1408ق.

30. ابن حزم، ابو محمد علی بن احمد، الاحکام، تحقیق زکریا على یوسف، قاهره: [بی نا]، [بی تا].

31. ابن حماد مروزی، نعیم، الفتن، تحقیق سهیل زکار، بیروت: [بی نا]، 1414ق.

32. ابن حنبل، احمد، مسند، بیروت: دار صادر، [بی تا].

33.---، العلل، تحقیق وصی الله بن محمد بن عباس، ریاض: دار الخانی، [بی تا].

34. ابن حیان، محمد بن خلف، اخبار القضاة، بیروت: عالم الكتب، [بی تا].

35. ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، تاریخ، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1391ق.

36. ابن خلکان، ابوالعباس احمد بن محمد، وفیات الاعیان، تحقیق احسان عباس، لبنان: دار الثقافه، [بی تا].

37. ابن خیاط، ابو عمرو خليفه بن خیاط، طبقات، تحقیق سهیل زکار، بیروت: دار الفكر، 1414ق.

38. ---، تاریخ، تحقیق سهیل زکار، بیروت: دار الفكر، 1414ق.

39. زهری، محمد بن سعد، الطبقات الکبری، بیروت: دارصادر، [بی تا]

40. شاذان بن جبرئیل، ابوالفضل، الفضائل، نجف: مكتبة الحيدريه، 1381ق.

41. ابن شاذان از دی، فضل، الايضاح، تحقیق سید جلال الدین حسینی، تهران: دانشگاه تهران، 1363.

ص: 155

42. ابن شبه نمیری، عمر، تاريخ المدينه المنوره، تحقيق محمد شلتوت، قم: دار الفكر، 1410 ق.

43. ابن شهر آشوب، محمد بن علی، مناقب آل ابی طالب، نجف: المكتبة الحيدريه، 1376ق.

44. ---، مثالب النواصب، عکس نسخه خطی کتابخانه ناصریه لکھنو، کتابخانه مرکز دائرۃ المعارف اسلامی.

45. ابن عبدالبر، ابو عمر يوسف بن احمد، جامع بیان العلم و فضله، بیروت: دار الكتب العلميه، 1398ق.

46. ---، الانتفاء في فضائل الثلاثه الخلفاء، بیروت: دار الكتب العلميه، [بی تا].

47. ---، الاستیعاب، تحقیق على محمد بجاوی، بیروت: دار الجيل، 1412ق.

48. ---، التمهيد، تحقيق مصطفى بن احمد علوی و محمد عبد الكبير بکری، مراکش: وزارت اوقاف، 1387ق.

49. ابن عبد ربه، ابوعمر احمد بن محمد، العقد الفرید، بیروت: دار الكتب العلمية، 1404ق.

50. ابن عدی، عبدالله بن عدی، الکامل فی ضعفا الرجال، تحقيق سهيل زکار، چاپ سوم، بیروت: دار الفكر، [بی تا].

51. ابن عساکر، علی بن حسن، تاریخ مدینه دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت: دار الفكر، 1415ق. 52. ابن عقده کوفی، احمد بن محمد، فضائل امیر المؤمنين، تحقيق عبدالرزاق محمد حسین فیض الدین، [بی جا]: [بی نا]، [بی تا].

53. ابن غضائری، احمد بن حسین بن عبیدالله، الرجال، تحقیق سید محمدرضا حسینی جلالی، قم: دار الحديث، 1422ق.

ص: 156

54. ابن قتیبه دینوری، ابو محمد عبدالله بن مسلم، عیون الاخبار، بیروت: دار الكتب العلميه، 1418 ق.

55. ---، المعارف، تحقیق ثروت عكاشه، قاهره: دار المعارف، [بی تا].

56. ---،تأويل مختلف الحديث، بیروت: دار الکتب العلميه، [بی تا].

57. ---، الامامة و السياسة، تحقیق على شیری، قم: شریف رضی، 1413ق.

58. ابن کثیر، ابوالفداء اسماعیل، البداية و النهاية، تحقیق علی شیری، بیروت: دار احیاء التراث العربی، [بی تا].

59. ابن ماکولا، علی بن هبة الله، اكمال الكمال، بیروت: داراحياء التراث، [بی تا].

60. ابن معين، یحیی، تاریخ، تحقیق عبدالله احمد حسن، بیروت: دار القلم، [بی تا].

61. ابن منظور، جمال الدين، لسان العرب، قم: نشر ادب الحوزه، 1405ق.

62. ابن ندیم، ابوالفرج محمد بن اسحاق، الفهرست، تحقيق رضا تجدد،[بی جا]: [بی نا]، [بی تا].

63. ابن هشام، ابومحمد عبدالملک، سیره، تحقيق محمد محی الدین عبد الحميد، قاهره: مكتبة محمد علی صبیح و اولاده، قاهره، 1383ق.

64. ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله بن احمد، کتاب الضعفاء، تحقيق فاروق حماده، مراکش: دار الثقافه - دار البيضاء، [بی تا].

65. ابواسحاق ثقفی، ابراهیم بن محمد، الغارات، تحقیق سید جلال الدین محدث، [بی جا]: [بی نا]، [بی تا]. 66. ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین، مقاتل الطالبيين، تحقیق کاظم مظفر، چاپ دوم، قم: دار الكتاب للطباعه و النشر، 1385ق.

67. ---، الاغانی، تحقیق سمير جابر، چاپ دوم، بیروت: دار الفكر، [بی تا]۔

68. ابوحنیفه، نعمان بن ثابت، الفقه الأكبر، امارات: مكتبة الفرقان.

ص: 157

69. ابوداود، سلیمان بن اشعث، سنن، تحقیق سید محمد لحام، بیروت: دار الفكر، 1410ق.

70. ابی یعلی، احمد بن علی بن مثنی تمیمی، مسند، تحقیق حسین سلیم اسد، دمشق: دار المأمون للتراث، [بی تا].

71. ادهم، على، بعض مورخی الاسلام، بیروت: [بی نا]، 197م.

72. اردبیلی، محمد علی، جامع الرواه، بی جا: مكتبة المحمدی، [بی تا].

73. ازرقی، محمد بن عبدالله، اخبار مکه و ما جاء فيها من الآثار، بیروت: دارالاندلس، 1416ق.

74. امین، سید محسن، اعیان الشیعه، تحقیق حسن امین، بیروت: دار التعارف، [بی تا].

75. امینی، عبدالحسین، الغدیر، چاپ چهارم، بیروت: دار الكتب العربی، 1397ق.

76. بحرانی، یوسف، الحدائق الناضره، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، [بی تا].

77. بخاری، محمد بن اسماعيل، الصحيح، بیروت: دار الفكر، 1401ق.

78. ---، التاريخ الكبير المكتبة الاسلامیه، ترکیه: دیار بكر، [بی تا].

79. ---، التاريخ الصغير، تحقيق محمود ابراهیم زائد، بیروت: دار المعرفه، [بی تا].

80. برقی، احمد بن محمد، رجال، تهران: دانشگاه تهران، 1383ق.

81. ---، المحاسن، تحقیق سید جلال الدین حسینی، تهران: دارالکتب العلميه، 1370ق.

82. بلاذری، احمد بن یحیی، انساب الاشراف، تحقیق محمد حمیدالله،

مصر: دار المعارف، 1959م. 83 - انساب الاشراف، تحقیق احسان عباس، بیروت: جمعیته المستشرقين الالمانيه، 1400 ق.

ص: 158

84. ---، انساب الاشراف، تحقیق سهیل زکار و ریاض زرکلی، بیروت: دار الفكر، 1417ق.

85. --- ، انساب الاشراف، تحقیق محمد باقر محمودی، بیروت: دارالتعارف، 1397ق.

86. ---، انساب الاشراف، تحقیق محمد باقر محمودی، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1394 ق.

87. ---، فتوح البلدان، تحقیق صلاح الدين منجد، قاهره: مكتبة النهضة المصرية، 1956م.

88. بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیه، به کوشش ادوارد زاخاو، لایپزیگ [بی نا]، 1872م.

89. بیهقی، ابوبکر احمد بن حسین، السنن الکبری، بیروت: دار الفكر، [بی تا].

90. ترمذی، محمد بن عیسی، سنن، تحقیق عبدالوهاب عبد اللطيف، چاپ دوم، بیروت: دار الفكر، 1403ق.

91. تهرانی، آقا بزرگ، الذريعة، چاپ سوم، بیروت: دارالاضواء، 1403ق.

92. جاحظ، ابو عثمان عمرو بن بحر، رسائل الجاحظ، الرسائل الكلامیه، تحقیق على ابو ملحم، بیروت: دار مكتبه الهلال، 1987م.

93. ---، العثمانيه، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، مصر: دار الكتاب العربی، 1374ق.

94. ---، رسائل الجاحظ، به کوشش: حسن سندوبی، مصر: مطبعة الرحمانيه، 1352ق.

95. جعفریان، رسول، تاریخ تشیع در ایران، قم: انصاریان، 1375.

96. ---، مقدمه المبعث و المغازی ابان بن عثمان، قم: مركز النشر، 1417 ق.

97. ---، منابع تاریخ اسلام، قم: انصاریان، 1376.

ص: 159

98. جوهری، اسماعيل بن حماد، الصحاح، تحقیق احمد عبد الغفور العطار، چاپ چهارم، بیروت: دار العلم للملايين، 1407 ق.

99. حاکم حسکانی، عبیدالله بن احمد، شواهد التنزيل، تحقیق محمد باقر محمودی، تهران: مؤسسه چاپ و نشر، 1411 ق.

100. حاکم نیشابوری، ابو عبدالله محمد بن عبدالله، المستدرک، تحقیق يوسف عبدالرحمن مرعشلی، بیروت: دار المعرفه، [بی تا].

101. حر عاملی، محمد بن حسن، وسائل الشیعه، چاپ دوم، قم: مؤسسه آل البيت، 1414ق.

102. حسینی تفرشی، سید مصطفی، نقد الرجال، قم: مؤسسه آل البيت عليهم السلام، 1418 ق.

103. خضر عبدالعليم عبدالرحمن، مسلمانان و نگارش تاریخ، مترجم: صادق عبادی، تهران: سمت، 1389.

104. حضرتی، حسن، تأملاتی در علم تاریخ و تاریخ نگاری، تهران: نقش جهان، 1380.

105. حلی، ابن ادریس، السرائر، چاپ دوم، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1410 ق.

106. حلی، ابن داود، رجال، تحقیق سید محمد صادق آل بحر العلوم، نجف: المطبعة الحيدريه، 1392ق.

107. حلی، حسن بن یوسف، خلاصه الاقوال، تحقیق جواد قیومی، [بی جا]: مؤسسه نشر الفقاهه، 1417 ق.

108. حمیری، نشوان بن سعيد، الحور العين، تحقیق کمال مصطفی، قاهره: مكتبة الخانجي، 1948 ق. 109. خطیب بغدادی، ابوبکر احمد بن على، الكفاية في علم الرواية، تحقیق احمد عمر هاشم، بیروت: دار الكتاب العربی، 1405ق.

110.---، تاريخ بغداد، تحقيق مصطفى عبد القادر عطا، بیروت: دار الكتب العلميه، [بی تا].

ص: 160

111. خلال، ابوبکر احمد بن محمد، السنه، تحقیق عطيه زهرانی، ریاض: دار الرايه، 1410 ق.

112. خوارزمی، موفق بن احمد بن محمد، مناقب ابی حنیفه، حیدر آباد، [بی نا]، [بی تا].

113. ---، المناقب، تحقيق مالک محمودی، چاپ دوم، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1414ق.

114. خویی، سید ابوالقاسم، معجم رجال الحدیث، چاپ پنجم، [بی جا]: [بی نا]، 1413ق.

115. خیاط، ابو الحسين، الانتصار، ویراسته و ترجمه نادر، بیروت: بی نا، 1975م.

116. دارقطنی، ابوالحسن علی بن عمر، العلل، تحقیق محفوظ رحمن زین الله، ریاض: دار طيبه، [بی تا]. 117. دوری، عبدالعزيز، بحث في نشاة علم التاريخ عند العرب، بیروت: [بی نا]، 1983م.

118. دینوری، احمد بن داود، الاخبار الطوال، به کوشش: عبد المنعم عامر و جمال الدین شیال، قاهره: [بی نا]، 1960م.

119. ذهبی، شمس الدين محمد، سیر اعلام النبلاء، تحقیق شعیب ارنووط، چاپ نهم، بیروت: مؤسسة الرساله، 1413 ق.

120. ---، تاریخ الاسلام، تحقیق عمر عبد السلام تدمری، بیروت: دار الكتاب العربی، 1407 ق.

121.---، الكاشف في معرفة من له روايه، تحقيق محمد عوامه جدہ: دار القبله، 1413 ق.

122.---، تذكرة الحفاظ، بیروت: دار احیاء التراث، [بی تا].

123. --- ، میزان الاعتدال، تحقیق على محمد بجاوی، بیروت: دار المعرفه، 1382ق.

ص: 161

124. رازی، ابو حاتم احمد بن حمدان، کتاب الزينه (بخش سوم)، مصحح: عبدالله سلوم سامرایی، چاپ شده در ضمیمه کتاب الغلو و الفراق الغالية في الحضارة الاسلامية، بغداد: دار الحريه، 1392ق.

125. رازی، ابو محمد عبدالرحمن، الجرح و التعدیل، بیروت: دار احیاء التراث، 1371ق.

126. راوندی، قطب الدين، الخرائج و الجرائح، تحقیق سید محمدباقر موحد ابطحی، قم: مؤسسة الامام المهدی، 1409 ق.

127. روزنتال، فرانتس، علم التاريخ عند المسلمين، مترجم: صالح احمد علی، بغداد: [بی تا]، 1963م. 128. زبیری، مصعب بن عبدالله، نسب قریش، بیروت: دار المعارف، [بی تا].

129. زرکلی، خیر الدين، الاعلام، چاپ پنجم، بیروت: دار العلم للملايين، 1980م.

130. زرگری نژاد، عبدالحسین، تاریخ صدر اسلام، چاپ دوم، تهران: سمت، 1383ش.

131. زکار، سهیل، مقدمه بر المغازی زهری، بیروت: [بی نا]، 1401 ق.

132. زیلعی، جمال الدين، نصب الرایه، تحقیق ایمن صالح شعبان، قاهره: دار الحديث، 1415ق.

133. سجادی، سید صادق و هادی عالم زاده، تاریخ نگاری در اسلام، تهران: سمت، 1375.

134. سخاوی، شمس الدين محمد بن عبدالرحمان، الاعلان بالتوبيخ لمن ذم التاريخ، به کوشش: صالح احمد علی، بغداد: [بی نا]، 1382ق.

135. سزگین، فواد، تاريخ التراث العربی، مترجم: محمود فهمي حجازی، چاپ دوم، قم: مكتبة آية الله مرعشی، 1412 ق.

ص: 162

136. سلیم بن قیس هلالی، ابوصادق، کتاب سلیم، تحقيق محمد باقر انصاری، قم: نشر الهادی، 1415ق.

137. سليمان بن خلف، ابووليد، التعديل و التجريح، تحقیق احمد بزار، مراکش: وزارت اوقاف، [بی تا].

138. ---، سؤالات الأجرى لأبی داود، تحقیق عبد العليم عبدالعظیم بستوی، عربستان سعودی: دارالاستقامه، 1418 ق.

139. سمعانی، ابوسعد عبد الكريم بن محمد، الانساب، تحقیق عبدالله عمر بارودی، بیروت: دار الجنان، 1408ق.

140. سید بن طاووس، ابوالقاسم علی بن موسی، الملاحم والفتن، اصفهان: مؤسسه صاحب الامر،1416 ق.

141.--- ،کشف المحجه، نجف: المطبعة الحيدرية، 1370ق.

142. سید مرتضی، علم الهدی علی بن حسین، الشافي في الامامة، تحقيق سید عبدالرضا حسینی خطیب، چاپ دوم، قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1410 ق.

143. ---،رسائل المرتضی، تحقیق سید احمد حسینی، قم: دار القرآن الكريم، 1410ق.

144.---، الفصول المختاره، تحقیق سید نورالدین جعفریان، چاپ دوم، بیروت: دار المفيد، 1414ق.

145. شاذان بن جبرئیل، ابوالفضل، الفضائل، نجف: مكتبة الحيدرية، 1381ق.

146. شبستری، عبدالحسین، الفائق في رواة و اصحاب الامام الصادق، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1418ق.

147. شرف الدین، سید عبدالحسين، النص و الاجتهاد، تحقیق ابو مجتبی، قم: ابو مجتبی، 1377ق.

ص: 163

148. شرقاوي، عبدالرحمن، ائمة الفقه التسعة، بیروت: العصر الحديث، 1406ق.

149. شهرستانی، محمد بن عبد الكريم، الملل و النحل، تحقیق محمد بن فتح بدران، چاپ سوم، قم: انتشارات شریف رضی، 1363.

150. شهید ثانی، زین الدین بن علی، الرعاية في علم الدرایة، تحقيق عبدالحسین محمد على بقال، قم: مكتبة آية الله مرعشی نجفی، 1408ق.

151. صالحی شامی، محمد بن يوسف، سبل الهدى و الرشاد، تحقيق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت: دار الكتب العلميه، 1414 ق.

152. صدر، سید حسن، تأسيس الشيعه لعلوم الاسلام، تهران: منشورات الاعلمی، [بی تا].

153. صدوق، محمد بن على، الاعتقادات في دين الامامية، تحقيق عصام عبد السيد، چاپ دوم، بیروت: [بی نا]، 1414ق.

154. ---، علل الشرایع، تحقیق سید محمد صادق بحر العلوم، نجف: المكتبة الحيدرية، 1385ق.

155. ---، معاني الأخبار، تحقیق علی اکبر غفاری، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1338.

156. ---، الخصال، مصحح: علی اکبر غفاری، قم: جامعه مدرسین، 1403ق.

157. ---، کمال الدین و تمام النعمة، تحقیق علی اکبر غفاری، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1405 ق.

158. ---، الامالی، قم: مركز الطباعة و النشر، 1417ق.

159. ---، ثواب الاعمال، تحقيق محمد مهدی حسن خرسان، چاپ دوم، قم: منشورات الشريف الرضی، 1368.

160. صفدی، صلاح الدين، الوافی بالوفیات، تحقیق احمدار نووط و ترکی مصطفی، بیروت: داراحیاء التراث، 1420م.

161. صفری، نعمت الله، بررسی رجالى شرطه الخميس، مجله شیعه شناسی، ش 34، تابستان 90 .

ص: 164

162.---، جابر بن یزید جعفی، دانشنامه جهان اسلام، [بی جا]: [بی نا]، [بی تا].

163. صنعانی، ابوبکر عبدالرزاق بن همام، المصنف، تحقیق حبیب رحمن اعظمی، [بی جا]: [بی نا]، [بی تا].

164. طاش کوپری زاده، احمد، الشقائق النعمانية، بیروت: [بی نا]، 1395ق.

165. طباطبایی، سیدکاظم، شرطه الخميس و ارزش حدیث شناختی آن، مجله علوم حدیث، ش 57، پاییز 89.

166. طبرانی، سليمان بن احمد، المعجم الكبير، تحقیق حمدی عبدالمجید چاپ دوم، بیروت: دار احیاء التراث، [بی تا].

167. ---، المعجم الاوسط، بی جا: دار الحرمین، [بی تا].

168. طبرسی، ابوعلی فضل بن حسن، اعلام الوری باعلام الهدی، قم: مؤسسه آل البيت، 1417 ق. 169. طبری، محمد بن جریر، المسترشد، تحقیق احمد محمودی، [بی جا]: مؤسسة الثقافة الاسلامية، [بی تا].

170. ---، تاریخ، چاپ چهارم، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، 1403ق.

171. طبری، محب الدين، الریاض النضرة، چاپ دوم، [بی جا]: دار الكتب العلميه، [بی تا].

172. طوسی، ابن حمزه، الثاقب في المناقب، تحقيق نبيل رضا علوان، چاپ دوم، قم: مؤسسه انصاریان، 1412 ق.

173. طوسی، ابو جعفر محمد بن حسن، الفهرست، تحقيق مؤسسه نشر الفقاهة، [بی جا]: مؤسسه النشر الاسلامی، 1417 ق.

174. ---، اختیار معرفه الرجال، تحقیق سید مهدی رجائی، قم: مؤسسه آل البيت، 1406 ق.

ص: 165

175.---،مصباح المجتهد، بیروت: مؤسسه فقه الشيعه، 1411 ق.

176. ---،الخلاف، قم: مؤسسه النشر الااسلامی، 1407 ق.

177. ---،الامالی، قم: مركز الطباعة والنشر، 1414ق.

178. ---،تلخيص الشافی، تحقیق سید حسین بحر العلوم، چاپ سوم، قم: دار الكتب الاسلامی، 1394 ق.

179.---، رجال، تحقیق جواد قیومی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی،1415 ق.

180. عاملی، سید جعفر مرتضی، الصحیح من سيرة النبي الأعظم، چاپ چهارم، بیروت: دار الهادی، 1415ق.

181. خضر، عبدالعلیم عبدالرحمن، مسلمانان و نگارش تاریخ، مترجم: صادق عبادی، تهران: سمت، 1389ش.

182. عبدالقاهر بغدادی، ابن طاهر بن محمد، الفرق بين الفرق، چاپ دوم، بیروت: دار الآفاق الجديده، 1977م.

183. عجلی، ابوالحسن احمد بن عبدالله، معرفة الثقات، مدينه: مكتبة الدار،1405ق.

184. عسگری، سید مرتضی، عبدالله بن سبأ و اساطير اخرى، چاپ ششم، بیروت: دار الزهراء، 1412 ق.

185. عکری حنبلی، عبدالحی بن احمد، شذارت الذهب، تحقیق عبدالقادر ارنووط و محمود ارنووط، دمشق: دار ابن کثیر، 1406 ق.

186. عقیلی، ابوجعفر محمد بن عمر، الضعفاء الكبير، تحقیق عبدالمعطي امین تلعجی، چاپ دوم، بیروت: دار الكتب العلميه، [بی تا].

187. عینی، بدرالدين حنفی، عمدة القاری، بیروت: دار احیاء التراث العربی، [بی تا].

188. قمی، محمد بن حسن، العقد النضيد و الدر الفرید، تحقیق على اوسط ناطقی، قم: دار الحديث، 1423ق.

189. کافیجی، محي الدين، المختصر فی علم التاريخ، تحقيق محمد كمال الدين عزالدین، بیروت: عالم الكتب، 1410 ق.

ص: 166

190.كحاله، عمر رضا، معجم قبائل العرب القديمة والحديثة، چاپ دوم، بیروت: دار العلم للملايين، 1388ق.

191. کراجکی، ابوالفتح، الاستنصار، چاپ دوم، بیروت: دار الأضواء، 1405ق.

192. ---، کنز الفوائد، تحقيق فارس حسون کریم، آبی جا]: [بی نا]، [بی تا].

193. ---، التعجب، تحقیق فارس حسون کریم، آبی جا]: [بی نا]، [بی تا]

194. کشی، محمد بن عمر، رجال، تحقیق حسن مصطفوی، مشهد: دانشگاه مشهد، 1348ق.

195. کلینی، ابو جعفر محمد بن یعقوب، الکافی، تحقیق علی اکبر غفاری، چاپ سوم، تهران: دار الكتب الاسلامیه، 1388.

196. محقق اردبیلی، احمد، مجمع الفائده، تحقیق مجتبی عراقی و علی پناه اشتهاردی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1412 ق.

197. محمد بن سلیمان کوفی، ابوجعفر، مناقب الامام امير المؤمنين، تحقیق محمد باقر محمودی، قم: مجمع احیاء الثقافة الاسلامية، 1412 ق.

198. مدرسی طباطبایی، سید حسین، میراث مکتوب شيعه، مترجم: سید على قرائی و رسول جعفریان، قم: [بی نا]، 1383.

199. مزی، جمال الدين، تهذيب الكمال، تحقيق بشار عواد، چاپ چهارم، بغداد: مؤسسة الرساله، 1406ق.

200. مسعودی، ابوالحسن علی بن حسین، التنبيه و الاشراف، بیروت: دار صعب، [بی تا].

201. ---، مروج الذهب، تحقيق اسعد داغر، چاپ دوم، قم: دار الهجرة، 1409 ق.

202. مسلم نیشابوری، ابوالحسین، صحيح، بیروت: دار الفكر، [بی تا].

203. مفید، محمد بن نعمان، الامالی، تحقیق حسین استاد ولی و علی اکبر غفاری، چاپ دوم، بیروت: دار المفيد، 1414ق.

ص: 167

204.---،الكافئه، تحقیق علی اکبر زمانی نژاد، چاپ دوم، بیروت: دار المفيد، 1414ق.

205. ---، تصحيح اعتقاد الاماميه، تحقیق حسین درگاهی، چاپ دوم، بیروت: دارالمفيد، 1414ق.

206.---، المسائل العکبریه، تحقیق علی اکبر الهی، چاپ دوم، بیروت: دار المفيد، 1414ق.

207.---، اوائل المقالات في المذاهب و المختارات، تهران: دانشگاه تهران، 1372.

208. ---، الارشاد، تحقيق مؤسسه آل البيت، چاپ دوم، بیروت: دار المفيد، 1414ق.

209. ---، الاختصاص، تحقیق علی اکبر غفاری، چاپ دوم، بیروت: دار المفيد، 1414ق.

210. ---، المزار، تحقیق سید محمد باقر ابطحی، بیروت: دارالمفيد، 1414ق.

211. ---، الجمل، قم: مكتبة الداوری، [بی تا].

212. مقدسی، مطهر بن طاهر، البدء و التاريخ، [بی جا]: مكتبة الثقافة الدينية، [بی تا].

213. مقریزی، تقی الدین احمد بن على، النزاع و التخاصم، تحقیق سید علی عاشور، [بی جا]: [بی نا]، [بی تا].

214. ---، امتاع الأسماع، تحقیق محمد عبدالحمید نمیسی، بیروت: دار الكتب العلميه، 1420 ق.

215. منقری، نصر بن مزاحم، وقعه صفين، تحقیق عبدالسلام محمد هارون، چاپ دوم، قاهره: المؤسسة العربية الحديثة، 1382ق.

216. میلانی، سید علی حسینی، رسالة في حديث خطبة علی، بنت ابی جهل، قم: یاران، 1418 ق.

ص: 168

217. ناشی اکبر، عبدالله بن محمد، مسائل الامامة، تحقيق يوسف فان اس، بیروت: [بی نا]، 1971م. 218. نجاشی، احمد بن علی، رجال، تحقیق سید موسی شبیری، چاپ پنجم، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، 1416ق.

219. نسایی، احمد بن شعیب شافعی، الضعفاء والمتروکین، تحقیق محمود ابراهیم زائد، بیروت: دار المعرفه، 1406 ق.

220. ---، السنن الکبری، بیروت: دار الفكر، 1348ق.

221. حمیری، نشوان بن سعيد، الحور العين، تحقیق کمال مصطفی، قاهره: مكتبة الخانجي، 1948م. 222. نعمان مغربی، ابوحنیفه نعمان بن محمد، شرح الاخبار، تحقیق سید محمد حسینی جلالی، قم: مؤسسه النشر الاسلامی، 1414ق.

223. نعمانی، محمد بن ابراهیم، کتاب الغيبة، تحقيق فارس حسون کریم، [بی جا]: انوار الهدی، 1422 ق.

224. نمازی، علی، مستدرکات علم رجال الحدیث، اصفهان: ابن المولف، 1412 ق.

225. نوبختی، ابو محمد حسن بن موسی، فرق الشیعه، نجف: مكتبة مرتضوية، 1355ق.

226. نوری، میرزا حسین طبرسی، مستدرک الوسائل، بیروت: مؤسسه آل البيت، 1408 ق.

227. واقدی، محمد بن عمر، المغازی، به کوشش: مارس دنجونز، چاپ سوم، بیروت: دار الاعلمی، 1409 ق.

228. هدایت پناه، محمدرضا، بازتاب تفکر عثمانی در واقعه کربلا، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، 1388.

ص: 169

229. هیثمی، نورالدين، مجمع الزوائد، بیروت: دار الكتب العلميه، [بی تا].

230. یاقوت حموی، ابوعبدالله شهاب الدين، معجم البلدان، بیروت: داراحیاء التراث العربی، 1399ق.

231. یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب، تاریخ، بیروت: دارصادر التراث، [بی تا].

ص: 170